31.Қ.Жұбановтың қошқар,айғыр сөздеріне жасаған этимологиялық талдау жасаңыз.

1930 жылы Алматыда өткен Қазақстанның бірінші Өлкетану съезінде «Мағынасыз сөздердің мағынасы» деген тақырыпта баяндама жасады. Мұның өзі оның түркі текті тілдерді зерттеудегі ізденістерінің жан-жақты екенін аңғартқан еңбек болды. Мал шаруашылығына байланысты қолданылатын қазақ сөздерін өзге тілдердің дерегімен салыстыра отырып, бұл салада қолданылып жүрген сөздердің көпшілігінің құрамы күрделі екендігін, оларды құрайтын элементтердің әу баста дербес ұғымды білдірген сөздер болғандығын айқындап берді. Әсіресе автордың асыл тұқымды еркек малдың атын білдіретін сөздердің төркініне қатысты айтқан пікірлері аса көңіл аударарлық. Мәселен, қошқар (М.Қашқариде ) және айғыр (Орхон азбасында, көнеұйғыр жазбасында, хакас тілінде adsьr//asqьr, кот тілінде asqar, сақа тілінде atь:r, шуваш тілінде айaр. Әуелде бұлар екі сөзден тұрған: қошқар қо+қар, айғыр ай+ғыр. Мұндағы қош қой малына байланысты одағай сөз ретінде қазір де айтылады. Ол қошақан деген сөздің құрамында да бар. Қойдың қозысын білдіретін қозы дегендегі қоз да осы сөз. Бұл жердегі а редукцияға ұшырап ы дыбысына айналған да, қатаң ш ұяң з дауыссызымен алмасқан. Бұл ыңғайда қош, қозы дегендерді түрікпен тіліндегі қой мағынасындағы қош сөзімен салыстыруға болады – дейді Қ. Жұбанов.

Ал айғыр сөзінің бірінші бөлігі ай дегенге келетін болсақ, мұны Жұбанов ат сөзінің бір нұсқасы деп біледі. Қазақтағы ат қыпшақ фонетикасының заңымен жасалған сөз, өзге түркі тілдерде ай бұдан басқашарақ фонетикалық үлгіде орныққан. Мәселен, орхон, көне ұйғыр, тува тілінде оның ад, аз деген де нұсқалары бар, хақас тілінде ат және тағысын-тағыша. Осы екі сөздің екеуінің соңғы бөлігіндегі қар (қошқар), ғыр (айғыр) дегендерді ғалым бір элементтің әр түрлі фонетикалық нұсқалары деп есептейді. Шуваш тілінде жуан айтылатын ар сөзі (еркек) – қазақ тіліндегі ер сөзімен бір сөз. Сонымен, – дейді зерттеуші, – қазақша қошқар деген мен айғыр дегендегі соңғы элементті малдың еркегін білдіретін сөз деп білсек, қошқарыңыз «еркек қой» болады да айғырыңыз «еркек жылқы (ат)» болады.

32.Қ.Жұбановтың теңдес қосар,сөздес қосар,матаулы қосар,тіркеулі қосар,қосақты қосар түрлеріне мысал

Екі тең сөз бірге қосақталса теңдес қосар дейміз.

Теңдес қосар 3 түрлі:

1.Мәндес қосар:бала-шаға,қыз-қырқын,бақсы-балгер.

2.Қайшы мәнді:үлкен-кіші,азды- көпті,әке-шеше

3.Көрші мәнді:аға-іні,аяқ-табақ, оқу-жазу

Бір сөздің екі рет қайталап айтылуын сөздес қосар дейміз.Мысалы:ұзын-ұзын,бара-бара.

Сөздес қосардың 2 түрі бар:

Үндес қосар:сатыр-сұтыр,сарт-сұрт.

Өңдес қосар:ұзын-ұзын,бара-бара.

Қосақталған сөздердің өздері ғана бір-бірімен жалғасып тұрмай,арасында матастырып тұрған дінекр болса,матаулы қосар дейміз.Мысалы:қолма-қол,көзбе-көз.

Өздігінен айтылмайтын бір сөз екінші бір сөздің артынан тіркелсе,қосақталса,тіркеулі қосар дейміз.Мысалы:шай-пай,жүн-жұрқа,түйе-мүйе.

Қосарлы қосар:қап-қара,сап-сары

33.Қазақ терминологиясын қалыптастырудағы а.Байтұрсыновтың есім,етіс,көмекші сөз,зат есім,сын есім,сан есім,бастауыш,баяндуыш рефермосына талдау жасаңыз.

1914 - 1915 жылдары және одан кейінгі жылдары 1928 жылға дейін бірнеше дүркін басылып тұрған «Тіл - құрал» оқулықтарында (қазақ тілінің сарфы) дене қалыптасып, бүгінгі күнге дейін қолданылып жүрген және қолданыла беруге тиіс зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, қосымша, жалғау, жұрнақ сияқты жүздеген терминдердің терминге қойылатын талаптарға жауап беретіндігін дәлелдеп жату артық , өйткені олар кезінде арнайы шеттетілгендігіне қарамастан тұрақты қолданылытын дәрежеге жетті.

Ғылым Ө.Айтбайұлы А.Байтұрсынұлының “Оқу құралы” еңбегін саралай келіп, мынадай пікір айтады: «Қазақ тілі білімнің қалыптасуында айрықша роль атқарған бұл еңбектерді саралағанда, жалпы лингвистика ғылымының өрістеуіне даңғыл жол ашқан термин жасау мәселесін тіпті де аттап өте алмаймыз. Әлгіндей оқулықтар түзу барысында Ахаң әрбір ұғым, түсінік, зат, сөздерге, әсіресе, грамматикалық категориялардың бас - басына қазақша термин береді. Сол кезеңде жасалып, қазір мүлде қалыптасып тұрақтаған зат есім, сын есім, етістік, бастауыш, баяандауыш, пысықтауыш, дыбыс, әріп, қағида, емле т.б толып жатқан терминдер – тіл ғылымындағы зор елес». Тіл білімінде қолданылатын орыс және халықаралық терминдерді басқа ғылымдар саласындағыдай қалай болса солай ала салмай оқырман көпшілікке түсінікті болу үшін оларды жүйелі түрде қазақ тілінің өзіне тән байырғы сөздер негізінде тыңнан жасауға ғылым көп күш салған.

Қазақ тілімен туыстас түркі тілдерінде терминология проблемасы белгілі бір жүйеге түспей, үйлесім таппай жатқан кездерінде А.Байтұрсынұлының жаңашыл әрекеті түркологияда ерекше түскен еді. Оның байырғы да қазақи сөздер негізінде жасаған қарапайым халыққа түсінікті терминдерді о баста жеке мақалаларында кейінірек «Оқу құралы», «Тіл-құрал» деп аталатын (I.Фонетика- «дыбыс жүйесі», II. Морфология- «сөз жүйесі»,III. Синтаксис «сөйлем жүйесі»); «Тіл жұмсар» («Қолданбалы грамматика») аталатын еңбектерінде кеңінен қолданыла бастайды. Мәселен,дыбыс дауыссыз дыбыс,жарты дауысты дыбыс,қатаң дыбыс,ұяң дыбыс ,буын, сөз аяғы,сөз басы,қос сөз,туынды сөз, тұлға, түбір, жалғау, жұрнақ,қосымша, септіктер: атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етіс үстеу, шылау, демеу, т.б. жүздеген лингвистикалық терминдердің қазақ тілі білімінде А.Байтұрсынұлы есімімен байланысты айтылады.

Ғылымның осындай тұтас терминдер жүйесін қалыптастыруының қазақ тіл білімінің терминологиясын жасаушы екендігінің дәлелі бола алады. Осы жайында ф.ғ.к. А.С.Мұхтарова былай дейді: «А.Байтұрсынов қазақ тіл білімінің терминін де жасаған адам. Ол грамматикада қолданған терминдердің күні бүгінге шейін қолданылып келе жатқандарын тек атап өтейік: сөз, дыбыс, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, ұяң дыбыс, қатаң дыбыс, жіңішке сөз, жуан сөз, буын, тасымал, қосымша, жалғау, жұрнақ, септік жалғау, көптік жалғау, тәуелдік жалғау, жіктеу, жекеше, сөз тұлғалары, түбір, туынды сөз, атауыш сөз, зат есім, сын есім, жай шырай, талғаулы шырай, таңдаулы шырай, сан есім, жіктеу есімдігі, сілтеу есімдігі, сұрау есімдігі, етістік, баолымды, болымсыз, көсемше/үнемді, үнемсіз/, есімше,тұйық, сабақты, салт етіс, ортақ етіс, өздік етіс, ырықсыз етіс, ашық рай, осы шақ, өткен шақ, одағай, демеу, жалғаулық, сөйлеу, сөйлем, жалаң сөйлем, жайлыма сөйлем, болымды сойлем, болымсыз сөйлем, толымды сөйлем, лепті сойлем, бастауыш, анықтауыш, толықтауыш, қыстырма сөз, қаратпа сөз, құрмалас сөйлем, басыңқы сөйлем, бағаныңқы сөйлем, сызықша, нүкте, үтір, қос нүкте, сұрау белгісі, леп белгісі, көп нүкте, жақша т.б.

А.Байтұрсынұлының тұңғыш рет осынша терминдерді жасап, оны қазақ тіл біліміне кіргізу зор еңбек. Ал оларды дәл,нақты, дұрыс тауып, қолданғанын өмір, уақыт сыны дәлелдеп отыр. Оны осы терминдердің күні бүгінге дейін қолданылып жүргенінен, ғылымда әбден қалыптасып, өзіндік орын алғанынан көруге болады». А.Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің ғана емес әдебиеттану ғылымының да негізін қалаушы екендігі мойындалған шындық. 1923 жылы ғалымның мерейтойына арналған мақаласына М.Әуезов « Жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы санайды»,-деген болса,әдебиетші ғалым Р.Нұрғалиев оның « Әдебиет танытқышы» туралы айта келіп, «...қазақтың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, методологиялық арналары, басты-басты терминдері мен теориялары түп-түгел осы кітапта қалыптастырылған» - деп әділ көрсетті.Сонымен, екіншіден, қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған тұңғыш әдебиет теориясын жазған ғалым осы ғылым саласының ғылыми терминологиясын да жазған. Терминделуші ұғымдарды дәл білдіретінжүздеген әдебиеттану терминдерін жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тән дефинициясын да (ғылыми анықтамасын)берген. Ол дегеніміз ғылыми ұғымның,өзіне ғана тән белгілерін айқын көрсетумен қатар, олардың ұғымдар жүйесіндегі алатын орнын да көрсету деген. Мысалы, « Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз өлең дейтіні шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніиміз-өлеңнің әрбір жолы. Тармақ бірнеше бунақ болады. Бунақ дегеніміз өлеңді айтқанда сезілетін дауыс долқынының соқпа-соқпаның арасы. Бунақ ішінде буын болады». Бұл мысалдан байқайтынымыз, ғалым, біріншіден, өлеңнің құрылым-құрылысын (түр-тұрпасын – А.Б.) анықтаған, екіншіден әрбір ұғымның өзіндік ерекшелігін, басты белгісін, іргелес ұғымдардан айырмасын көрсететін анықтама берген. Яғни әрбір ұғымның мазмұны мен көлемін анықтаған; үшіншіден, әр ұғымның ғылыми атауын( айшық, шумақ, тармақ, бунақ, буын) жасаған төртіншіден, терминдердің жүйелік ерекшелігін ескере отырып жалпы қолданыстағы бір үлгімен жасалған (модель) сөздерді термин ретінде пайдаланған; бесіншіден, ғылыми ұғымдардың арқасындағы жүйелік құрылымдық байланысты көрсеткен. Дәлірек айтқанда, айшықтың шумақтан, шумақтың-тармақтан, тармақтың-бунақтан бунақтың-буыннан құралатындығын сатылай көрсету арқылы ұғымдық микрожүйенің өзіндік табиғатын танытқан

34. "Құдатғу біліг"жазба ескерткішінен мысалдар келтіріңіз.

"Құтты білік" поэмасы - ең алғаш, ең көне, әзірше жалғыз, мұсылман идеологиясының негізінде, осы идеологияны уағыздаушы ретінде түркі тілінде жазылған шығарма", - деп баға береді. Осы ретте автордың жақсылық пен жамандық жайында айтқан мына бір ойын келтіре кетпесімізге болмайды: "Егер ол мейірімділер күшті, ал қатыгездер әлсіз болса, біз ауыр ойлардан тұнжырамас едік. Егер әлемде әділдік заң болса, тағдырымыздың қатыгездігіне наразы болмас едік".

Дастанның басты мақсаты- бақытты қоғам, құтты ел түзу. Сондықтан да отбасын ұстаудан бастап, мемлекет құру, ел басқару ісіне дейін баяндайды. Кітапта көшпенділер тұрмысы мен аңшылық өнерін көрсететін нақыл сөздер, мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері, дерексіз атаулар көптеп кездеседі. Соның ішінде дерексіз есімдерге толығырақ тоқталып өтсем.

Жалпы дерексіз атаулар дегеніміз – көзбен көруге, қолмен ұстауға келмейтін ұғымдар. Еңбекте жиі кездесетін осындай дерексіз атаулар мыналар: Ақыл, білім, ғылым, ой, сана, ес, әділет, имандылық, адамгершілік, бақ, дәулет, қанағат, береке, атақ, даңқ, намыс, парыз, ерлік, батырлық, адалдық, жамандық, жақсылық, өнер, сабыр, өкініш, бейнет, қайғы, бақыт, ашу, көңіл, мейірім, ажал, өлім, өмір, қайрат, бірлік.

Енді осы дерексіз атаулардың дастандағы үзінділіерінен мысал келтірсек:

1. Кітап атын «Құтадғу біліг» қойдым,

Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың.

2. Адалдықтың арты қалды, көзі жоқ,

Қарақшы- арам, әттең тоқтау тезі жоқ.

3.Кім білікті аты даңққа бөленер

Кім өнерсіз, ат- атақсыз көнерер

4. Жұрт алдында аузыңды бақ лепірме,

Кісі үйінде сөз қадірін кетірме

5.Ақыл- шырақ қара түнді ашатын,

Білім- жарық, нұрын саған шашатын.

6.Жамандық от ол күйдірір болар

7. Ашуда- сақ, сабырлы бол сасқанда.

8. Жамандық- у, уды жеуге болмайды.

Дастанда сонымен бірге, кез-келген жұмыр басты пендеге қажетті асыл қасиеттер, иманды мінез-құлықтар жиынтығы дидактикалық мәнерде, былайша жырланады:

«Дүние қума, тірлігіңді тәрк етпе,

Баянсыз ол, қор етеді әл кетсе.

Сыннан өткен кісілермен жолдас бол,

Пайдасы-мол, ал араммен оңбас жол.

Жақсы-жаман келсе- қарсы ал, қарама,

Аузыңды бақ, бойыңды бер қазаға!»

Біздің ойымызша, «жақсы-жаман» дегенде, автордың айтпағы өмірдің ащысы мен тұщысы, қайғысы мен қуанышы болса керек.

Кей сөздердің этимологиясы.

Қайғы. Дүние жүзі еңбекшілерін қамықтырған ұлы қазаға бүкіл қазақ баласы да қайғы- қасірет шекті.(Қаратаев). Тува тілінде хай бооп- уайымдау деген сөз, хай- бәлә- бақытсыздық, моңғол тілінде гай- бәле, сор деген сөз. Сонымен тіліміздегі қайғы сөзі моңғол,тува тілдеріндегі осы мағынадағы хай, гай сөзімен түбірлес болуы тиіс. Қайғы сөзікөптеген түркі тілдерінде (Ұйғыр, қырғыз, өзбек, түрікмен) бар.Қайғы зат есімі- қазақ тіліндегі -ғы жұрнағынсыз(қай емес)

қолданылмайды.

Ес: Ес көру, ес тұту. Қазіргі қазақ тіліндегі ес сөзі өз алдына жеке тұрып айтылмайды. Ол бірліжарым етістік сөздердің шылауында жүріп қана, немесе түрленген күйінде қолданылады..(Көңіл қойма, ол опасыз, ессіз ол). Басқа түркі тілдерінде бұл сөз еш (Түрік лоонар), эш (өзбек), ши (көне түркі, башқұрт), ес (қарақалпақ ) деген формада келіп, мынадай мағыналар беру үшін жеке- дара тұрып айтыла береді. Мысалы: үлкен, ересек адам( есі бар).

Құтты білік:

4. Түркі тіліндегі сөзөнерінің, ой өнерінің сөлін бойына жиған, бірігей бітімді поэзия шығармасы.

5. Дастанның бүкіл мазмұны ел бірілгін сақтап, елді құтайтуға , қорғауға, өнер ,ғылым, білімді дамытуға шақырады.

6. Заманның, уақыттың, озмыштығына ойшылдықпен мән берген дүниенің асыл мәнін байсалды түсіндірген ақылман дастан.