16. Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы Ахмет Байтұрсыновтың әліпби, емле, сөз жүйесі қағидаттары

Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ тілінің ұлы түрлендіруші-реформаторы, теоретигі әрі қазақ тілі білімі саласына орасан зор еңбек сіңірген көрнекті ғалым. Ол араб әріптерінің негізінде төте жазу үлгісін, яғни қазақтың төл әліпбиін жасады. Өзінің «Оқу құралы» (1912), «Тіл құралы» (1914), «Әліпби» (1924), «Жаңа әліпби» (1926) тәрізді кітаптарында қазақ тілінің ғылыми, теориялық және әдістемелік мәселелерін кеңінен талдап берді. Қазақ тіл білімінде терминдер жүйесін қалыптастырды. Қазақ тілі грамматикасындағы ұғымдар мен категорияларға жаңаша әрі дәл анықтамалар берді.

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910 жылдардан бастап қолға алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға кіріседі. Қазақ графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан, туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын алады. Оны қазақ фонетикасына икемдейді, ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды алфавиттен шығарады, арабша таңбасы жоқ дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды - жіңішкелі үндестік заңына сай жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды. Сөйтіп, 24 таңбадан тұратын өзі «қазақ жазуы» деп, өзгелер «Байтұрсынов жазуы» деп атаған қазақтың ұлттық графикасын түзеді. Одан осы жазуды үйрететін әліппе жазады. Сөйтіп, оқу- ағарту идеясына сол кезіндегі интелегенциясы жаппай мойын бұрды.

Әрбір зиялы азамат халқына қара танытып, сауатын ашуды, ол әрекетті «Әліппе» құралдарын жазудан бастауды мақсат етті. Сол 1911-1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының баспаха- наларында жарық көрген. Ахмет Байтұрсынұлының [8] әліппесі «Оқу құралы» деген атпен 1912-1925 жылдары арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде ұзақ әрі кең пайдаланылды. 1926 жылы ғалым «Әліп-бидің» жаңа түрін жазды.

Байтұрсынов емле қағидаттары туралы мақаласында ең алдымен қисық көрінетін, қате емлеміз деп мынаны көрсетеді: «лер» орнына «дер», «тар», «лар» деп жазғанымыз. «Үш түрін жазғанша, «лар» деп бір ақ түрін жазса болмай ма?» деген. Бұл дұрыс болар еді, егерде сөздің бәрінің аяғы дауысты дыбыспен не жарты дауысты дыбыспен біте берсе. Сөздің аяғы дауыссыз дыбыспен де бітетін жері болады, һәм сондай жерде қазақта «лар» орнына «дар» я «тар» жазылады. «Аналар», «балалар», «аталар» деген сөздер «лар»мен жазылады деп «маллар», «нанлар», «атлар» деп жазу керек деген сөз дұрыс болмас.

Дұрыстыққа салып тура көзбен қарағанда, тіл турасында күйінерлік іс қазақта емес, басқа түрік балаларында. Ашық дыбыстарды [н] көмескі дыбыстарға, көркем дыбыстарды [н] ажарсыз дыбыстарға алмастырып, тілдің сиқын бұзып, сынын кетірген басқа түріктер.

Қазақ әліпбиіне шығарылған әріптері

1) Һ. Бұл әріптің дыбысы қазақ тілінде бар. Шаршағанда «уһ», өкінгенде «аһ», жақтырмағанда «түһ» дейміз.

Бұл әріпті қазақ әліпбиінен шығарғанда мұнымен жазылатын сөздер аз деп шығарып еді. Аз болғанмен, тілде бар дыбыс болған соң, жоқтығы сезілетін көрінеді.

2) Х. Бұл «қ»-ға жақын жыбыстың әрпі. Қалың қалай? – Халың қалай? Құрметті – Хұрметті. Қажы – хажы.

3) Ф. «П»-ға жақын дыбыстың қарпі. Телепон-телефон, Сапа-сафа, Қаріп-харіф, Апат-афат.

4) Ч. Бұл «ш»-ға жақын дыбыстың қарпі.