1.4 Су көлігі. Дүние жүзінің ірі теңіз порттары.

Теңз порттарының саны белгісіз. Әртүрлі стантистикаыл мәліметтере әрқалай болып кездеседі. Барлық теңіз портары екә түрге бөлінеді,бірінші түрі жан-жақты, әмбе-бап(универсальный) түрлері жүктердің барлық түрін қабылдай береді.Ол порттар; Сигапур, Роттердам, Жаңа Орлеан, Шанхай, Сянган, Тиба(Жапония), Хьюстон, Нагоя, Ульсон(Корея республикасы), Антверпен(Бельгия), Лон-Бич(АҚШ), Инчхон(Корея республикасы), Пусан(Корея республикасы), Иокогама, Гаосан(Таяван аралы), Лос- Анжелес, Гуанчжоу(Қытай), Цинхуандао(Қытай), Нинбо(Қытай), Марсель(Франция), Осака, Ричардо-бей(ОАР), Порттың екінші түрі арнай мамананырылған түрлері заттардың экспортқа шығарылатын бірегей түрлерін жатқызады.Мысалы мұнайды экспорттаушы елдерге қызмет ететін порттар; Рас- Таннура(С.А), Мина -эль-Ахмади(Кувейт), Харк аралы(Иран), сонымен бірге дүние жүзіндегі мұнай тасымалындағы ең ірі порттарға Индонезиядағы; Думай, Ливиядағы Эс-сидер, Аляскада Вальдиз, Нигерияда Бонни, Мексикада Тампиконы. Темір кендерін тасмалдайтын Бразилиялық ірі порт Тубаран, көмір тасымалында АҚШ-тың Хемптон-Роуд, ОАР Ричардас-Бей, Австралияның Ньюкасл, фосфор кендерін тасмалдауда АҚШ-тың Тампа портарын жэатқызамыз.Теңіз портары көлңк географиялық ерекшелігіне байланысты екі жүйеге бөлінеді;микро жағдай бойынша(шығанақта,кемеқатынасына ыңғайлы өзен сағаларында,) теңіз және өзен толқындарының қайтуына ыңғайлы жағалау порттары және мезо жағдай хинтерланд, форланд термині жиі қоланатын порттарды жатқызамыз ондай порттар; тек сол мемлекеттің мүддесі үшін ғанаемес, теңіз жағалауындағы басқа елдің порттары кемелерімен де қызметкөрсету түрлерінде бірігіп атқаруға мүмкіндігі бар порттарды жатқызады.

Кеме қатынасы көлік саласының ең ежелгісі.Қазіргі уақытта кеме қатынасы көлік түрлерінің ішінегі өте маңыздысы болып саналыды. ХХ ғасырдың баскезіне кеме қатынасы дамунда елдер арасында үлкен алшақтық байқалды.Оған себеп болған елдер арсындағы экономикалық даму деңгейі, климат әсер етті. Сол кезеңдерегі кемежолдарымен жүк тасмалдаудың 98 %-90% Ұлыбритания, Жапопия, АҚШ елдерінің үлесінде болды.ҒТП- ның үздіксіз дамуы дүние жүзілік шаруашылықта транспорттың түрлерінің жылдам амуына ықпал етті.Бертін келеге дейін кеме қатынасының жүк тасмалында екі түрі қызмет көрсетті; Сызықтық, және трампалы( ағл. тілінен ауарғанда,трамп- қаңғыбас, ерікті). Трампалы кеме қатынасы әртүрлі бағытта жүктің ауыр жеңіліне қарамай кезкелген уақытта жұмыс атқара береді.Оған керісінше сызықтық кеме қатынасы уақыт кестесімен жүктің ауыр жеңілі жолдың алыс, жақынығын ескеріп барып жұмыс атқарады.Дүние жүзілік экономикада көлік түрлерінің алатын орны ерекше десек кеме қатынасы көлік түрлерінің өзіндік орны бар. Географиялық көз қараспен салыстырғанда әрбір мұхиттың кеме қатынастарының өзіндік ерекшелігімен айқыналы. Мыс; Атлант мұхитының тарихи, табиғи, экономикалық ерекшедігімен қоса мүхиттың теңіз жағалауыларының морфологиялық ерекшеліктері басты орында, срнымен берге әлемдегі экономикасы жоғары дамыған оншақты ел осы мұхит жағалауына орналасқан.Атлант мұхиты жағалауында Солтүстік Атлант кеме қатынастары өте жақсы жұиыс атқарады.Кеме қатынасындағы еріксіз тоқталатын оңтүстік бөліктегі Европа –Оңтүстік Америка, Африка-Европа трансатлант кеме қатынастары.Тынық мұхитыжүктасымалының көлемі жөнінен екінші орын алады.Мұхит кеме қатынасымен отызға жуық мемлекет Тынық мұхит теңізері арқылы ашық теңізге шығады.Сотүстік тынық мұхиты бағытында Канада,АҚШ елерінен Оңтүстік, Оңтүстік шығыс Азия елдеріне орман өнімдері, көмір, астық, машина, әртүрлі жартылай дайын өнімдер тасмалданса, Азиядан Солтүстікке қарай құрыштан жасалған заттарың түрлері, тропикаыл ағаштар, балық және балықөнімінің түрлері тасмалданады.Тынық мұхиты жағалаулары арқылы Атлант теңіздерімен боксит, көмңр, темір кендері тасмалданады. Кеме қатынасына үшінші орынды Үнді мұхитының үлесіне жатқызамыз. Бұл мұхиттың қызметін 30 мемлекеттен 1,5 млн адамға жуық пайдаланады.Мұхит Суэцк каналы арқылы Европаны Азия, Австралия елдерімен жалғастырады.Солтүстік мұзды мұхиты дүние жүзілік мұхит тасымалындағы үлесі өте төмен.Мұхиттың солтүстік- батыс бөлігіарқылы Ресей мемлекеті мен Канада халықаралық қатынаста басты орында.

Дүние жүзінің теңіз көлігі

теңіз сауда қатынастары екі басты белгілерімен анықталады; Қызмет жасайтын кеме санымен және олардың жүк тасмалдау шамасымен.Теңіз кеме қатынастарының дамуына а әсер еткен дүние жүзілік экономикалық сауда салаларыны дамуы. Халықаралық сауданың құрлысының өзгеруіне баланысты ХХ ғасырың соңына қарай теңіз көлігінің теңізкдік түрлерінде жүк тасмалдау мөлшері өзгеріске енді. Әлемдік аренада адамдар тасмалдайтын; «Куин Мери», «Куин Элизабет», «Нормандия», «Юнайтет Стейтс», жүк тасмалында гректің «Хелос Фолс» танкерлерінің үлесі зор болды.Дүние жүзілік кеме қатынасына басты орын алатын төмендегі елдердің жалаулары; Панама, Либерия, Багам аралдары, Мальта, Греция, Кипр, Норвегия, Сингапур, Жапония,Қытай, АҚШ,Ресей, Италия, Филиппин, Сент-Винсент және Гренадин, Үндістан, Германия Туркия, Дания, Корея Республикасы, Тайва аралы, Малайзия .Соңғы уақыттарда экономикасы дамыған елдермен салыстырғанда дамушы елдердің теңіз жүк тасмалындағы халықаралық еңбек бөлінісіндегі үлесі өз экономикалық қажеттігін арту үшін қарқынды түрде дамып келеді.Бұл елдер қатарына Азия, Африка, Латын Америкасы елдері жатады.Халықаралық теңіз флотына ТМД елері Либерия, панама, Жапониядан кейінгі төртінші орынды иеленеді