43. Қан гемоглабині. Гемоглобинопатиялар.

Гемоглобин (грекше – haima, haimatos – қанжәнелатынша globus -шар) – қанныңқызылтүстіпигменті, эритроциттерқұрамындаболады. Адамның 100 мл қанындашамамен 15-16 г гемоглобин болады.

Эритроциттердің тіршілікетуұзақтығы 120-127 тәуліктей. Оныңшамамен 2,5 млн-ы көкбауыр мен бауырдажойылып, осыншамөлшерісұйеккемігіндеқайтатүзіліпотырады. Көкбауыр мен бауырдыңқантамырларықабырғасының эритроциттерді тұтыпқалып, ерітіпжіберетінқасиеттері бар. Эритроциттердіңмөлшеріәртүрліфизиологиялықжағдайларғабайланыстыөзгеріптұрады. Жаздабұлшықеттердіңжұмысыкүшейсе, шамаданасыңқырайды. Қаны аз адам мен жұқпалыауруменауырғанадамдардаэритроциттердіңмөлшерікемиді.Эритроцит оттегініөкпеденбұлшықет тарамдарына жеткізіп, ал бұлшықет тарамдарынан көмірқышқыл газын алып, өкпеге апарады. Бұл гем деп аталатын ерекше ақуыздың көмегімен жүзеге асады. Гемге оттегі молекуласы қосылады. Ол – гемоглобин бөлігі. Егер ағзада гемоглобин деңгейі аз болса, адам бұлшықет тарамдары мен ішкі органдары оттегітапшылығынадушарболады.

Ересекадамда, қалыптыжағдайда, гемоглобинніңүштипікездеседі.

Негізгіформасы: гемоглобин А,  құрамы 2және 2тізбектер (HbA1), 3.5-2%-тен аз бөлігін гемоглобин А2 құрайды, құрамы 2және 2тізбектер (HbA2).

 Гемоглобин F, құрамы 2және 2 - тізбектерөте аз мөлшерде – 2%-тен аз болады.

  Ересекадамныңқанында гемоглобин төртформада: оксигемоглобин, дезоксигемоглобин, карбоксигемоглобин, метгемоглобин түріндеболады. Эритроциттердегігемоглобинніңмолекулалықформаларыбірбірінеайналуғақабілетті, олардыңқатынастарыағзаныңиндивидуалдықерекшеліктеріменайқындалады. Метгемоглобин (MeтHb) – гемоглобинніңтотыққанформасы, ондатемірүшваленттіформадакездеседі. Метгемоглобин O2 –нітасымалдауғақабілетсіз. Алмасупроцестеріндеэритроциттердеқашандаметгемоглобинніңбелгілімөлшерітүзіледіжәнеолқайтадан фермент метгемоглобинредуктазаәсеріменгемоглобингеайналады. Сондықтан, денісауадамныңбүтінқанындағы метгемоглобин жалпы гемоглобин мөлшерінің 2%-ненаспайды (0,03-0,3 г %). Метгемоглобинніңартықмөлшерітуабіткеннемесежүрепайдаболғанболуымүмкін. Метгемоглобин үлесікейбірдәрілікзаттардықабылдағанкездежоғарлауымүмкін. Карбоксигемоглобин (СОHb) көміртегітотығықатысуыментүзіледі, себебіоттекпенсалыстырғандаоғангемоглобинніңбайланысушылығы 200 есежоғарыболады. Сондықтан, тынысалатынауадағыкөміртегітотығыныңсәлғанажоғарлауыСОHbтүзілуінеәкеледі де қанның оттек тасымалдаушықабілетінтөмендетеді. ҚалатұрғындарыныңқанындаСОHbдеңгейі 2%-кежоғары, ал шылымшегетіндерде 10%-кежуық.

Гемоглобин тек оттектіөкпеденшеткеріұлпаларғағанатасымалдамайды, соныменбіргекөмірқышқылыгазыныңұлпаларданөкпегетасымалдануынкүшейтеді. Гемоглобин көмірқышқылыгазыноттектенбосағанмезгілдебірденбайланыстырады. Эритроциттердеболатын карбоангидраза ұлпадантүсетінкөміірқышқылыгазынкөмірқышқылынаайналдырады. Көмірқышқылыжылдам бикарбонат ионғажәнепротонғадиссоцияцияланады, тепе-теңдікдиссоцияцияжағынақарайығысады. Қанныңқауіптіболатынқышқылдығынболдырмауүшінартықпротондардыжоюғақабілеттібуферлікжүйеболуықажет. Гемоглобин әрбірбосатылғантөрт оттек молекуласыорнынаекіпротондыбайланыстырыпқанныңбуферліксиымдылығынжасайды. өкпелердеосығанкері процесс жүреді: оттектіңдезоксигемоглобингебайланысқанындапротондардаыңбосатылуыөтеді, олар бикарбонат ионменбайланысады да оны көмірқышқылынаайналдырады. Ары қарайтиімдіәсерететін карбоангидраза көмірқышқылынкөмірқышқылыгазынаайналуынкатализдейді, олөкпедендемменшығады. Сондықтаноттегініңбайланысуышығарылатынкөмірқышқылыгазыментығызқосарланғанболады. Бұлқайтымдықұбылыс Бор эффектісідепаталады.

• Қалыпты гемоглобин мөлшері

• Әйелдерде – 120-140 г/л;

• ерлерде – 135-160 г/л.

• Құрамында гемоглобин бар азық-түліктер:бауыр;ет.

• Ауырлықдәрежелері

• Жеңіл- гемоглобин 90-119 г/л

• Орта - гемоглобин 70-89 г/л

• Ауыр – гемоглобин 70 г/л

Гемоглобинопатиялар – глобин ақуызының полипептидтік тізбектерін кодтайтын гендердің мутациясы нәтижесінде дамитын тұқым қуалайтын аурулар тобы болып табылады. Гемоглобинопатиялардың әр түрлі нұсқаларында не гемоглобин формасы өзгереді, не глобин тізбектерінің құрамының ара – қатынасы өзгереді.Тұқымқуалаушы гемоглобинопатия глобиннің өзгерістерімен байланысты.Гемоглобинопатияларға мысал:

Гемоглобин молекуласындағы полипептидтік тізбектің бүкіл жұбының ауыстырылуы.Мысалы: таласемия. Гемоглобин А-ның қалыпты құрылымының (α-α/β-β) орнына гемоглобин Н (---) құрылымнан тұратын пайда болады. Бұл екі  -полипептидтік тізбектің де жаңа екі  -полипептидтік тізбекке ауысатынын байқатады. Соның нәтижесінде  - таласемия деп аталатын ауру дамиды.  - Таласемия кезінде  -тізбектердің синтезі тоқталады, бұл гемоглобин А-ның түзілуінің тоқталуына әкеледі, нәтижесінде компенсациялануы үшін  Нb F пен Нb А2 синтезі жоғарлайды. Талассемия кезінде эритроциттердің дегенеративті өзгерістері өтеді, гемоглобин ортасында орналасқан нысана тәрізді эритроциттер пайда болады. Эритроциттердің өмірі 30 күнге дейін қысқарады. Нәтижесінде анемияның ауыр формасы дамиды.

Аминоқышқылдыңауысуы. Мысалы, орақтәрізді–жасушаанемиясы. HbA мен HbS-тіңбірғанаайырмашылығыбұл  -полипептидтіктізбектегі 6-шы жағдайдағыглутаминніңорнынавалинауысыпкетеді. HbSоттектібергенсоңнашареритінформағаайналадыжәнеэритроциттерденкристалденіпбөлінеді де олардыңдеформациясынжүргізеді (орақтәрізді форма пайдаболады), бұлқанныңқызметініңбұзылуынаәкеледі.