1. Тас дәуірі адамның алғашқы еңбең құралдары тастан жасалған,аса ұзаққа созылған алғашқы тарихи кезең тас дәуірі д.а.Тас ғасыры өз ретінде ерте тас палеолит ,орта тас мезолит,жана тас неолит.Палеолит грек тілінен аударғанда ежелгі тас деген сөз.Палеолит төменгі шель-ашель кезеңі-ерте палеолит 800-140мың жыл ,орта палеолит-мустьер кезеңі 140-40мың,және жоғары палеолит б з д 40-12мың жыл бұрын болып бөлінеді.Адамның пайда болуы.ерте палеолит синантроп,-қытаида,питекантроп-ява аралында орта палеолит-неанднрталь-германияда,кеингі палеолит –кроманьон-франция табылған.жамбыл обл жерінде алғашқы адамдар көптеген тұрақтары табылған.Шабақты ,бөріқазан,тәңірқазан же т.б жерлерден шақпақ тастан жасалған 5 мыңнан аса әр түрлі құралдар жинап алынды.Шу өзенінің өң жағасында Қазанғап шатқалында осы дәуірге жататын тағы бір ескерткіш табылған.онда 300ге тарта тастан жасалған заттар,тас жаңқаларынан дайындалған кескіштер қазып алынды.Жердің бірнеше астындағы қарасу тұрағынан адамзат дамуының бірнеше кезеңінің ізін табуға болады.Археологтар бұл жерден тстан жасалған 15мыңға жуық заттарды жинады.ерте палеолит кезеңіне жататын археологтар қарабаиыр кескіш құралды чоппер шапқы табылды.орта палеолит.мустьер дәуірі.сол кезең адамның неондерталдық д.а топалы шатқалынан табылды же ақкол көлінен 20 щақырым жерде орналасқан қызылрысбек тұрақтары.орталық Қаз табылған ескерткіштерінің ең конесі жезқазған обл.обалысаи тұрағы кеингі палеолит.осы дәуірде дене бітімі қазіргі адамға ұқсас адамдар саналы адам кроманьон қалыптасты.Шаруашылығы терімшілікпен аңшылық.еңбек құралы болас,бұл 3-3тен жіппен баиланып ,оқ есебінде қолданылатын домалақ тастар.көбіне аң аулауда кеңінен қолданылған.Ескерткіштердің ішінен ден қоярлығы ашысаи тұрағы,Оңт ҚАЗ батпақ тұрағынан ірі қырғыш тастар мен сүңгінің ұштары табылды. Шығыс Қаз,ел жұртқа Қанаи ,Свинчатка ,үңгір же Ново никольское тұрақтары белгілі.Мезолит 12-5 мың дәуірі.Климат едәуір ауысады.Жебелі садақ пен бумеранг дүниеге келеді.Уланған же өртегіш садақ қолданады.Тас өңдеу әдісі жетіледі.балық аулау мен аңшылықпен терімшілікпен аиналысты.дәнді дақыл өсіруге үиренеді,жануарларды колға уирете бастаиды.Неолит-бзд 5-3 мың ,экономикалық же қоғамдық өрлеу баиқалады. Адам саз балшықтан жасалып ,отта күидірілген мықты қыш ыдысты –керамика жасауды уиренеді.Жаппаи отырықшылыққа көшу басталады,қыш ыдыстары көптеп жасалады,кен өнеркәсібі мен тоқымашылық қолға алынады,арал өңіріндегі Сексеуіл тұрағынан кварцит опал халцедонбаи кендері бар.Тағы да Шатқакөл Құлсары Шаңдыауыл Қыземшек Қаинар Сарымсақ Шаянды Тұрақтары белгілі.

2. Қазақстан территориясындағы қола дәуірі. Кезеңдері. Археологиялық ескерткіштері. Шаруашылықтың дамуы мен көшпелі өркениеттің қалыптасуы. метал балқытумен адамзат өз дамуында келесі кезеңге өтті.Бұл кезеңнен материалы мыс пен қалаиының қоспасы болғандықтан археологтар оны қола ғасыры деп атады.Қоладан әр түрлі еңбек құралдары жасалды-олар –орақ кетпен әшекеиилер тб құралдар.Қола ғасырына тән ерекшелік металургия мен дамыған жер же мал шар-ң кешенді дамуы.Қаз жерінде өндіруші шар-ң қалыптасуы мен жаңа өзіндік мәдениет қауымдастығы п.б олар неолит дәстүрін жалғастырды.осы жерге мәд-ң бәрі көп жағдаида ұқсас болды,сонд оларды жаңа археологиялык мәдениетке –андронов мәд-не біріктірді бұл мәд, минуссин оипатындағы ачинск қаласының қасында андроново селосынан табылған жердің атымен аталған.ол 2 кезеңге- ерте орта қола ғасыры болып бөлінді.ерте қола ғ Солт Қаз Федоров ,ал орталық Қаз-да –Нура кезеңі д.а бзд 18-16ғғ,Орта қола ғасыры Солт Қаз –да Алакөл ,ал ОРТҚаз да Атасу кезеңі д.абзд15-112ғғ.Бзд 7ғ бастап Андроно мәдениеті көшпелі мәдени қауымдастықтармен ауысып ,Батыс Қаз да кима ,орта қаз-да Беғазы дәдәбаи мәдениеті 11-8ғғ болды.Қарағанды маңындағы Дәндібаи ауылы же Балғаштың Солт маңындағы Беғазы қоинауы аттарына болды.Андрон мәдениеті өздерінің арналары мен колдердің жағалауында кешенді жер же мал шар.мал шаруашылығы тән.Негізінен отырықшы ,бақташы болды.негізінен ешкі түие сиыр өсірді.Андронов таипаларының шару-ң ерекше саласы ретінде тау –кен мен металургия дамыды.Қола ғасыры кезінде Қаз дүниеде алғашқы қол өндірушілердің бірі болды.Андроно мәд-ң тағы бір ерекшелігі бұл керамиканы паидалану.ыдыстардың формалары да әр түрлі болды-құмыра -,банкі тәріздес.Олар өте бай оюлармен сәнделген.оюлардың геометриялық түрі қолд.ол паралель сызықтардан күрделі крест тәрізді фигуралар-меандралар.Батыс Қаз да ерте қола ғасырына жататын қыргелді зираты мен тастыбұлақ қонысы зерттелді.Орта Қаз да ақшатау бұғылы обалары,нура кезеңінде жататын боғақара қонысы мен қарабие айшырақ қарасаи ата су ескерткіштері зерттелген.Шығыс қаз да Қапаи ,сарыкол,қоитас обалары зерттелген .Солт Қаз да федоров кезеңіне жататын бурабаи ,обалы ,биреккөл обалары,алакөл кезеңінде алексеевское,ефимовка,петропавлов қоныстары мен обалары зерттелген.Оңт Қаз мен жетісуда андронов ескерткіштері аз.Андронв таипаларының жерлеу дәстүрі қызық.өлгендерді көлденең қоиылған тас плиталардан жасалған тасқораптарда жерленген,оның үстінен қорған уйген.Өліктің қасына өте баи безендірілген ыдыстарды ,қола мен алтыннан жасалған әшекеилерді қоиған .Кеиде өлікті өртеитін,онда оның күлін жерлеген

3.Сақтар өмір сүрген жылы бзд 1 мыңжылдық 3-2ғғ.КУөне деректер ,атап аитқанда Авестаға жүгінсек,бактериялықтар,соғдылықтар,хорехм-діктер солтке қараи Қаз-ң ұланғаиыр далаларында жүирік атты турлар не азиялық скифтер ғұмыр кешкен.турлар парсы деректерде сақтар д.а. бұл сөз еңсеиген боилы еркектер дегенді білдіреді.грек авторларының шығармаларында олар скифтер деген атпен бои корсетті.тарихта осы ат көшпенділердің баламасы ретінде еніп бекіді.сақтардың жекелеген таипалары массагеттер,иседондар,аримаспылар же тб,Әскери демократиялық билік.Ең жоғарғысы патша.Жазба деректер көздері сақтарды 1-Тиграхауда-сақтар-үшкір тақия киетіндер не шошақ бөріктілер,Сырдария орта ағысында,Тянь шаньда,жетісуда тұрды.2-Хаомаварга-сақтар – халма сусынын даиындаушылар,Муграб аңғарында өмір сүрді.3-Парадараия –сақтар-өзеннің арғы жағындағылар,Қара теңіздің арғы жағында арал теңізі маңында тұрды.4-Аримаспы-сақтар-күшігендердің алтынын күзетушілер,алтынга баи алтаиды мекендеді.Сақтар тарихта жауынгер тұрғысынан кеңінен мәлім.Жауынгерлігі мен ьабандылығы үшін оларды қассақ нағыз деген мағынада атаған.Қассақ қазақ сөзіне ұқсас болып келеді.мәселен ,геродот же басқа авторлар парсылар мен сақтардың соғысы жаилы жаза келіп ,сақтардың ахеминидтердің патшасы Кирді жеңгенін баяндаиды.Тарихи мәліметтер сақтардың парсылармен соғысы оның ішінде кир патшаның сақтар патшаиымы томириспен шаиқасы жаилы хабарлайды.Сақтардың Ахеминид әулетінің басқа да патшалары соғысқан.бзд 519-518ж Дари -1 сақтарға шабуыл жасаған ұиымдастырған.Ержүрек сақ азаматы Шырақтың сілтеуімен сусыз шөлге тап болды.Дари армиясы құр сүлдерін сақтауға ғана шамасы келген.Сәтсіздікке ұшыраиды.Дегенмен түбіде Дари сақтарды бағынышты етуге қолы жетеді.Сақтар тарихында жарқын беттерінде тағы бір әигілі Ескендір Зұлқарнаиын Александр македонскиге қарсы күреседі.Сақ таипалары мал шаруашылыгымен аиналысты олар 3түрі-көшпелі жартылаи көшпелі,отырықшы.Малдың негізгі түрі қои болдышар-та же күнделікті тұрмыста жылқы жиі паидаланды.жарты далада аимақтарда тұратын сақтар түие өсіру ісі кең дамыды.Ірі қара аз өсірілді.Қола ғ-ң көшпелі таипаларының көбінің өнері –геометр фигура болды,тек петроглифтерде жануарлар-ң ,адам мен құдаилардың беинелері берілді.негізінен қолданбалы болды,олар әртүрлі бұиымдармен әшекеиледі.Коне көшпелілер дүниесі бұл жануарлар осыны жасаушылар адам беинесінен аңдарды беинеледі.сондықтан да көне көшпелілердің өнері скиф-сібір аң стилі да Бұлаи аталу себебі көне көшпелілерр өнерінің 2 массиві скифтер қоныстанған Солт қара теңіз бен шығысқа Сібірде табылған.Ескетркіш тердің ішінде Шірік рабат ,бабыш молда баланды же ескерткіштер-ғалымдар аитуынша су жағасын мекендеген сақтар апасиактардан қалған.Шірік рабат апасиактардың астанасы болған.Апасиактардың тұрғын жаилары басқа ад қала жұрттарын қазу барысында толығырақ зерттелді.Сондаи қалалардың бірі Ббаыш молда да Сақтар таипалық одақ.Алматы обл есік қаласынан табылған қорым.Бұнда адам жерленген.Алтын адам әрі жауынгер әрі абыз әрі малшы.Іле өзенінің жағасындағы бесшатыр кесенесі.Көптеген қорғандар құралған. Сармат және савромат тайпалары. Саяси тарихы, шаруашылығы, әлеуметтік ұйымдар, мәдениеті және археологиялық ескерткіштері. еділ мен жаиық арасындағы мол аимақтан қорымдардың ең көп шоғырланған жері – Үлкен же Кіші өзеннің боилары,Қамыс самар көлдерінің өңірі ,елек,шаған,отуа,ембі,жағалаулары.Күллі ескерткіштер 2 хронологиялық кезеңге жатады.оның 1сі бзд7-5ғкезеңі савромат мәдениеті өмір сүрген уақыты болып есептелінді.2сі кезең бзд 4-2 кезеңсармат кезеңіне саи келеді.Савроматтардың шығуын зерттеушілер қима не андронов мәдение мен баиланыстырды,өиткені онда өлікті өртеу салты,үйінді астындағы қабыр басына тас дөңгелектердің қоиылуы ,қыш ыдыстар сыртындағы өрнектер сияқты өткен дәуірдің көптеген дәстүрлі белгілері сақталған.Савроматтар арасында қолданбалы өнер биік дәрежеде дамып жетілген,батыс қаз да қазылған савромат ескерткіштерінің арасында ең қызықты жарқын материалдар елек өзенінің жоғары бөлігіндегі оба-мазарлардды алынды.Сармат таипаларын аитатын болсақ олар 3-1ғғ Батыс қаз жерлерін мекендеген .таипалық одақ құрамына роксоландр,аорстар ,сирактар ,аландар же тб кірген.БАСТЫ ШАРУ-КӨШПЕЛІ МАЛ ШАР БОЛҒАН,ескерткіштері лебедевка қорымы батс қаз обл.саяси таихында роксоландар понтии патшасы митридатпен соғыста скифтерді жақтаиды.кеин сарматтар митридаттың туы астында риммен соғысқан.Аорстар римдіктерге көмектесіп ,сирактар боспор патшалығының одақтасы болды.Сармат таипалары Доннан ембіге деин гі территорияларды алып жатты.Мәдениеттің 2 локальді варианты қалыптсты олар-батыс болгар –дон мәд,мен шығыс орал мәдениті.Прохоров мәд марқұм болған кісілерді тек оба үиінділеріне жерлеитін болған.Өлген кісіні түскейге қаратып ,шалқасынан жатқызып қою прохоров мәд не тән сипат болған.2 кезең суслов мәд-і бзд 2ғ аяғы бз1ғ басына деин қабір құрылысының түрі өзгермеді.Адам беинелі мүсіндер табылған.Устуртті бәйіт атты культ кешені көптеп белгілі ол обалар мен скульптура сынықтарын тұратын 3 топ ескерткіш .ШАРУАШЫЛЫҒЫ КӨНЕ ЖАЛҚЫ МЕН ҚОИ ӨСІРГЕН.

4.. Ғұн мемлекеті бзб4-3 ғасырларда солт қытаидың шекарасына деигні жерлерді мекендеген 2 одақ Сюнну дунху бірлестікткрі еді.Қытаи тілінде сюнну деген атау солтустіктегілер деген мағына береді.сюннулар немесе ғұндар да.олар бзб 3ғ күшеиді.ғұн деген атау сюнну хунну деген атаудан шықты деп болжам жасалды. Ғұндар б.з.б I мың жылдықтың басында Орталық Азияда моғол тектес аборигендер мен Солтүстiк Қытайдан шыққан Европалық түрiк тектес нәсiлге жататындардан қалыптасқан көшпелi халық. Б.з. 2-4 ғасырларда Орталық Азиядан қоныс аударған, Орал маңын мекендеушi түркi тiлдес хун тайпаларымен жергiлiктi утра және сарматтардан қалыптасқан халық. Ғұндар жұрты үш бөлiкке бөлiнген. Бiрiншiсiнiң iшiнде сюннулар болды. Екiншiсi б.з.б I мың жылдықта сыртқы Монғолияда түркi монғол тiлiнде аралас сөйлеген сәнбилер. Үшiншiсi түркi тiлiнде сөйлеген тайпалар қоныстанған орта. Сармат-савромат тайпасы Каспий теңiзiнiң терiстiгiнде, шығыста Едiл өзенiне дейiнгi, солтүстiкте Жайық өзенiнiң басына дейiнгi жерлерде тұрғаны белгiлi. Ғұндардың этникалық тегі туралы мәселе алі анықталып болған жоқ.зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктердің арғы тегі деп атаиды.ғұндарға басқа бірнеше таипалар қосылып олар саяси одақ атауына ие болған.қытаилықтар ғұндарға соғыс ашты,сонымен қатар ғұндарды бірнеше рет басып алмақшы болды.сол себептен бірнеше таипалық одақ бірігіп қытаилықтардың шабуылдарына батыл тоитарыс беріп отырды.ғұн таипаларының бірігіп топтасуы бзб 209ж болды.оларды бір одаққа біріктіруіне себепші болған мөде боғда батыр.ол230ж аралығында дүниеге келді.мөде ғұндарды күшті державаға аиналдыру үшін әскери реформалар жүргізді.мөде басшылығымен олар дунхуларды талқандады,сонымен қатар ғұндар уисіндерді өзіне қаратты.мөде батыста ючжи таипаларына жорық жасап оны бағындырды.,өз жерлеріне тибеттің біраз жерлерін хуанхэ ні өздеріне қаратты.соитип олар 2 ге бөлінді ғұн державасы оңтүс же солт державалар.оңт ғұндарды қытаидың хан империясына бағынды.ал солт чжи чжи шаньюи басқарды.ғұндар рим империясын да жаулап алады.ғұндар 24руға бөлінді.олардың ру басылары ақсақалдар басқарған.,ғұн таипаларының патриархаттық рулық құрылысы негізінде жаңа қоғамдық қатынастар теңсіздік таптарға бөліну қалыптасты.олардың шаруашылығы- негізінен олар мал шаруашылығымен аиналысқан.уи жануарларынан жылқы ірі қара қои ешкі өсірді,кеибіреулері түие есек ұстаған,көбінесе көшпелі мал шаруашылығымен аиналысқан.уи малдардың етімен тамақтанып терісінен киім жасаап киген.сонымен қатар отырықшы егіншілікпен аиналысқан.егінге керек құрал саимандар жасаған олар орақ қол дирмен тб сонымен қатар қол өнері де жақсы дамыған,қару жарақ ыдыс аяқ қазандар керамикадан істелген ыдыстар бұиымдар жасаған,ғұндар бұл бұиымдарды металдан ағаштан немесе мүиізден жасаған,аңшылықпен аиналысты.садақ оилап тапқан,құс аулаған, Үйсін. бзд-2ғ 160ж шамассында уисіндердің бір бөлігі Жетісуға көшіп келіп сақ таипаларын бағындырды.соитіп қолбасшысы гуньмо күн-баг күн бегі, да иеліктің негізін салды.Уисіндердің негізгі территориясы Іле алқабында болды,олардың батыс шекарасы Шу мен Талас арқ өтеді.уисіндердің астанасы Чигуген Қызылалқап қаласы.Ыстық колдің жағасында орналасқан.ол жағалаи қыстақтары бар кала еді.Қытаи императоры удидің 138ж батысқа жіберілген елшісі кінәз Чжанцянь уисіндер иелігінде 630 мың адам бар же аиқасқа 188 мың жауынгер шығара алады деп жазды.жазба деректер уисін билеушілерінің сараланған 30мың атты нөкері же оларға бағынатын 10мың садақшы туралы мәлімет қалдырды.Деректерде бз 3 ғ на деин із қалдырған уисіндердің саяси тарихы олардың қытаимен баиланысты болғанын ,елшілік қарым қатынас жасағанын уисіндердің этникалық тегі әлі де соңына деин анықтамаған.Зерттеушілердің біразы уисіндер шығыс иран таипаларынан шыққан дее ,2сі уисіндер –түріктердің арғы аталары олар түрікше соилеген деп есептелінді.Бірақ қалаи болса да олар қазақтың ең ірі таипаларының бірі уисін да.Усундер туралы не бiлемiз? Батыс усундердiң шекарасы Шу және Талас өзендерi арқылы өтiп, Қаратаудың шығыс бөлiктерiне дейiн созылып жатқан. Усундердiң қол басқарушысын гуньмо деп атаған. Усун гуньмосының ордасы Чигу-Чэн («Қызыл-Аңғар қаласы») болған. Ол ертеден белгiлi «Ұлы Жiбек» жолындағы маңызды сауда орталығы.

Бiздiң заманымыздан бұрынғы II ғасырда «Кангют» деген атпен Қытайға белгiлi болған кангюй түрiк тұқымдас тайпалар да болған. Сырдария және Талас өзенiнiң бойында мекендеген кангюйлердiң астанасы Битянь деген қала. Жаңа заман шегiнде Кангюй князьдiгiндегi 600 мың адамның 120 мыңы соғысқа шығатын жауынгерлер екен. Кангюйлер усундер тарапынан қысым көрiп, ғұндардан жәрдем сұрап, көмек алып отырған. Кангюй тайпасы өзiнiң сауда , әскери және саяси қызметiнде ешқашан шығысқа ұмтылған емес, өз байланыстарын басқа бағытта дамытты.уисіндер қоғамы біртекті болмаған.олар баиларға ру же таипаақсүиектеріне әскери же діни адамдар же шаруашылықпен аиналысатын қарапаиым тб болып топтарға бөлінген,үисіндердқоғамында баилықтың негізгі өлшемі ол шаруашылықтағы жылқы саны,уисін баиларының жылқысы көп ,арбир баи адамда 4-5жылқыдан болған.уисіндердің шаруашылығы-олар мал же егіншілікті бірге алып жүрып өздерінің шаруашылықтарын дамытқан.яғни көшпелі же жартылаи отырықшылықпен аиналысты.мал шаруашылығында олар малдың барлық түрлері болды олар –қои жылқы сыиыр қош өркешті түие ешкі есек болды.сонымен бірге уисіндер егін шаруашылығымен де аиналысқан.ғұндар сияқты оларда орақ тастан жасалған дәнүккіш қолданған.сонымен қатар уисіндерде уи кәсібі же қолөнер жақсы дамып келеді.ыдыстардың түрлерін істеген-олар тамақ ішетінге болек ыдыс ал тамақ әзірлеитінге бөлек ыдыстар ,тамақ сақтаитын ыдыстар жасаған оларды атап аитқанда тостағанша табақша ожау леген,тб.ссоынмен қатар бұиымдар жасаған.темірден аңдардың мүиізінен білезік сақина сырға зергерлік бұиымдар тб жасаған.тоқыма шылықпен аиналысқан. Жип иіру киіз басу жүннен киім тоқу,уисіндер басқа таипалық одаққа қарағанда ерекше болды.маталардың түрлерін жасаған,жануарлар терісін өңдеп аяқ ким тері ден шалбар тб жасады

5. Қаңлы мемлекеті. Саяси тарихы, әлеуметті ұйымдар, шаруашылығы, мәдениеті, археологиялық ескерткіштері. бзб3ғ бастап қаз жерін мекендеген ірі таипаның бірі Қаңлылар.қытаи жазба деректерінде –кангюйлар да ,ал иран діни жинағы авеста же унді діни кітабы махабхаратада –канха болып кездеседі.Қытаи жазба деректері қаңлыларды сақ таипаларының жалғасы олардың ұрпақтары деп корсетті.Қытаи деректерінде чжан цзянның хабары боиынша қаңлы таипалары халқының жалпы саны -600мың ,жауынгер жасақтарының саны -120мың адам.Орталығы сырдария өзеннің боиында орн –Битән қаласы.Қытаи деректерінде ,қаңлы таипаларының иелігінде Сусе-сырдария орта ағысыарыс өзеннің аңғары қаратау беткеиі,фуму жаңақорғанның сол батысынан қазалыға деин ,ги –сырдария сағасы,югень -хорезм,юени ташкент аимағы,да 5аимақ болды.бзб 2 ғ қаңлылардың жерінің оңт аимағы ючжиге ал солт бөлігі ғұндарға тәуелді болған.қаңлылардың этникалық сипаты туралы мәселесі өте қиын.олар қаи тілде соилегені де анық емес,кеибір пікірлер боиынша қаңлылар түрік тілде соилеген,ал басқа зерттеушілердің пікірше қаңлылар солт иранның мал өсуруші таипалары қатарына жатады олар бзб 1 мыңжылдық ортасында сырдария боиына түрік таипаларының қоныс аударуына баиланысты өзінің этникалық беинесі мен тілін өзгерткен деп болжам жасаиды.ал кеибір деректерде қаңлылар иран тілді сақтардың ұрпағы деп есептеиді.қаңлылардың мекен жаиы әдетте оба қорымдарымен қоршалған.оладың ішінен жамантоғаи жаушықұм қорымдары қазылған,сонымен қатар олардың жерасты үңгірлері табылған.олардың ішінен моншақтар қалдықтары же ыдысаяқтары құмыралар тб табылды.қаңлы тааипаларыны одағының алып жатқан жері табиғи климаттықже ландышавтық жағынан алуан түрлі.сонымен баиланысты олардың шаруашылығы әр түрлі салалармен ерекшеленді.хорезмде арал өңірінде ташкент алқабында отырықшылық шаруашылықты дамытып ертедегі қоныстар мен қалалар қалыптасты.далалық аимақтарда қаңлылар көшпелі жартылаи көшпелі мал шаруашылығымен аиналысты.уи жануарларының негізгі түрлері қои сиыр ешкі жылқы тб.өзендер мен көл жағалауында егіншілік суармалы мал шаруашылықпен аиналсыты.егіншілік дақылдары-арпа бидаи тары,ал бақша дақылдарынан алма жүзім өрік тб.сонымен қатар оларды қолөнер кәсібі жақсы дамыды,қолөнер орталықтары қалалар,ондағы сауда базарлары халыққа қажеттінің бәріменқамтамасыз етіп отырған,үи тұрмысында метал ыдыспен бірге керамика ыдыстарды паидаланған,қаңлыларда лауан түрлі металдардан бұиымдар жасады,соңынан оларды ары қараи дамыту қолға алынып шеберханалар салып,өңдеген,сонымен қатар жүн иірген,каңлы мемлң қалаларында мыс теңгелер соқтырылды.каңлылар әдет ғұрыпты салт дәстүрді сақтаған,соынмен каңлылар табиғатта тылсым күш бар деп сеніп құрбан шалған,сонымен қатар олар күнге аиға жұлдызға табынған

6. Түрік қағанаты. Саяси тарихы, құрылымы, шаруашылығы, мәдениеті. 6ғ түркітілді теле яғни тирек таипаларының хисапсыз көп топтары Солт Монголиядан бастап Шығыс Еуропаға деингі ұланғаиыр далаға кең жайылып қоныстанады,оңт-те олардың қоныс өрісі Амударияның ағысына деиін жетеді.Түріктер Азия жерін мекендеген таипалар одақтарының тарихымен тығыз баиланыста болды.Түрік атының тұңғыш рет аталуы қытаи шежілелерінен кездеседі.же ол 542 жыл аталады.Қытаилар түріктерді сюнну ғұндар деп а.546ж тирек теле таипалары Монголияның оңтүстік же орталық аудандарын мекендеген аварларға жуань жуань қарсы жорық жасайды.яғни осы кезде 546ж Алтай теле таипасы қыруар әскердің талқандалуы салдарынан түріктерге 50мың үйдің келіп косылады себебі олар күшеиеді.552 көктемде түріктердің бастаушысы Бумын өздерінің билеушісі аварларға жуань жуаньдар қарсы шығып ,оларды ойсырата жеңеді.Осы мемл-ң орнына Түрік қағанатын құрады.Бұл этникалық элеуметтік бірлестіктің атасы-Бумын қаған 553ж қаза табады.Оның мұрагері Мұқан қаған 553-572 билік құрған жылдарында Түрік қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке қарай ұмтылады 561-563жж түріктер Иранмен эфталиттерге қарсы одақ құрады.587ж Бұқара түбіндетүріктер эфталиттердің негізгі күшін талқандап шығады.Иран мен Түрік қағанатының саяси ықпал жасау аймақтарының шекарасы Амудария болады.Түріктер мен ынтызар еді.Иран кедергі жасайды.568ж соғды мен түріктер арасында Иранға қарсы әскери кедергі жасамауды міндетіне алады.Бұл жаит визвития түрік одағына әсер етті.571Ж Естемі терістік Кавказды алып ,Керч түбінддегі Боспорға шығады.Оның ұлы Түріксанф керчті басып алады,576 ж Қырым жерінде енеді,басып алады.Өзара қырқыс пен әлеуметтік қаишылықтар қағанатты әлсіретеді.Күшейіп алған Иран 588 ж Герат түбінде түріктерді жеңіп шығады.Византия 590ж Батыс Түрік қағанатының бөлініп шығуымен аяқталады.Шығыс түркістанның көгалды аймақтарынан бастап Амударияға ,еділ өңірі мен Терістік Кавказ далаларына деиін созылып жатқан байтақ жер осынау Қағанат қаруына көшеді,Батыс қағааттың орталығы Жетісу жеріндегі суяб қаласы болды.

7. Батыс түрік қаханатыТүрік әлемінің батыс бөлігін қамтыған Батыс Түрік қағанаты 603-704 ж.Шығыс Түркістаннан Амударияға,еділ бойы мен солт Кавказ далаларын дейінгі аумақта түріктердің ежелгі мекенінде орналасып астанасы Суяб қаласы ал жазғы орталығы Мыңбұлақта Түркістан төңірегі болды 610-618жж.Этникалық бірлестік өзегін Шу өзенініен Шығысқа қараи 5 таипа –дулу,ал батысқа қараи 5 таипа –нишаби таипалары құрдды.Бұл он оқ будун да.Орталық биліктің күшеиген тұсында Шеғуй қаған 610-615же Тон жабғу қаған 618-635 шекараны Үндістанның солт батысына деин кеңейтті.Бірақ Қытаи императорларының қыйтұртқы саясаты мен билеуші топтың саяси әлсәздігі ыдыраушылыққа алып келді.Осыны куткен Тан империясы Жетісуды басып алып билікті бағынышты қағандар арқылы жүргізеді.Қаған мемл басшылары бекітті.Қаған руынан шыққандар ғана мемлек-гі жоғары шендер жабғу,шад,ел тебер атағын алды.Сот қызметін бұйрықтар мен тарқандар атқарды.Шару-ң негізгі түрін көшпелі же жарт кошпелі мал шаруашы.қатар отырықшы егін құрды.Ұлы Жібек жолында орналасқандықтан қолөнер сауда кең дамыды.Қалалар өсуі байқалды.Христиандық зороастриялық манихейлік буддалық діни қауымдастықтардың құрылуы болды.Батыс түрікті мекендегендегі таипалардың өзара диалектік айрмасы болғанымен олар біріңғай түркі тілінде сөиледі.Екі түрік қағанатында да орхон жазуы кең таралды.Қытаи үстемдігі кезеңіндегі қол жаулыққа аиналған қоғамның саясатына қарсы таипалар азаттық күресін жүргізіп оның соңғы 8 ғ басында түркештердің жеңісіен аяқталд1. Түргеш қағанаты. Саяси тарихы, құрылымы, шаруашылығы, мәдениеті. Түркеш қағанаты 704-756Арабтар жаулаушылығы бсталған кезде Қаз же Орта азияның басым бөлігі Батыс Түрік қағанаты өкіметінің билігінде болатын.Арабтарға қарсы күрес жүргізу ісінде Жетісуда үкімет басына келген түркештер 1ші орынға шықты,олардың билеушіі әулеттің атасы 3-елік қаған 699-106 ж болды.Ол жетісудан Бөрі шадты қуып шығып Ташкенттен бастап Тұрфан мен 5балыққа деин көсіліп жатқан байтақ жерде өз үкіметін орнатты.Ол ордасы Шу бойындағы суябқа орналастырды.Оның 2ордасы Іле өзені жағасында Күнгіт қаласында болатын 3елік қаған елді 20 еншілікке бөлді,оның әрқаисысына 7 мыңнан әскер бар еді.Үлкен же кіші ордаға бөлінген түркештер үстемдік үшін күресте сары Шу мен қара Түркештер болып 2 бөлінді.Суябқа орналасқан үлкен орда жеңіліс тауып билікке орталықтарын Таласқа КҮнгіт көшірген кіші орда елдері, қара түркештер келді.Таққа Сұлық қаған ортырды Түркештердің ішкі қырқысы кезінде Орта азия тарихының жаңа кезеңі бастау алған еді.8ғ басында арабтар мауеренахрды жаулап ала бастады.Соғды араб соғыстары кезінде түркеш әскерлері соғдылықтарға көмекке келіп арабтарға елеулі қарсылық көрсетті.Бірақ 711ж Шығыс түрік қағаны Қанаған түркештермен соғысын жеңіп шіғуы елдегі саяси тұрақсыздықты асқындатып жіберді.Билікке Сұлу қағанның 715-138 келуінен кеин қаған қайта нығайды.Сұлу қағанның көрші соғды елінде арабтарға қарсы соғысы кезінде ел ішіндегі сары же қара түркештер арасындағы күреспен оған дем беруші Таң патшалығының саясаты билікті әлсіретІП Сұлу қағанның өз қолбасшылары тарапынан қаза табуына алып келді.Осыны куткен Қытай империясы Суяб талас шашаты жаулап алып елді улекен күйзеліске ұшыратты.Түркештердің Қытаи езгісіне қарсы күресі тек сыртқы күштердің көмегі арқылы жеңіске жетті.751Ж Тараз маңындағы Атлах қаласының жанында Зияд ибн салих басқарған араб әскері Гао сяньчжи бастаған қытаилықтарды күйрете жеңіп 50 мың әскерін өлтіріп 20 мыңын тұтқындады.Жеңіске Қытаи жағында соғысқан Қарлұқтардың арабтарға өтуі өз үлесін қосты.Бұл ірі жеңістің тарихи маңызы Қытай империясының сан ғасырлар бойы қазақ жерін жаулау ішкі саясатына араласу әрекетін тоқтатып осыдан кейінгі кезеңде империя әскері қазақ жеріне енген жоқ 756ж ішкі қырқыстар мен соғыстардан әлсіреген түркеш билігін қарлұқ тайпалары жеңіп алды.Түркештер Шу мен Іле өзендерінің арасында көшіп қонып жүретін болған.Отырықшы жер өңдеу аудандары болды.қала халқы жер өңдеумен сауда саттықпен аиналысты арабтаррдың мұсылман мәдениеті арта берді.

8. Оғыз конфедерациясы. Саяси тарихы, құрылымы, шаруашылық құрылысы, мәдениеті және діні. Оғыз таипалары Түркеш қағанаты құлағаннан кеиінгі қарлұқтардың билікке келу барысында Жетісудан Шу өзені аңғарына қоныстанды.9ғ қимақтармен же қарлұқтармен бірлесе Сырдарияның орта ағысы мен Арал теңізін өзіне қаратып алды.9ғ соңына хазарлармен одақ құрып ,печенегтерді жеңіп Жайық пен еділд аралығын бағындырды.Осы жеңістердің барысында оғыз таипалары бірлестігінде Сырдария жазығы мен Арал каспи далаларының ежелгі тайпалары Жетісудің көшпелі таипалары кірді.Махмут қашқаридің деректері бойынша алғашында онда 24 таипа болған,10ғбасында Оғыз даласына батыста Хазарияға деингі солт Каспи маңы оңт Шығыс Қарақұм же арал маңындағы Қызылқұм кірді.Жоғары билеушісі жабғы даа.оғыз жабғылардың орынбасарлары кул –еркін да.Жоғары билеушісі өкіметі мұрагері беріліп отырған ,әскери басшысы сюбашы маңызды роль ге ие болды.Оғыз мемл Еуразия-ң сасяси же әскери тарихында маңызды роль атқарды.965ж Киев князіменортақтаса отырып Хазар ханға қағанатын жеңеді.Орталық билікке қарсы оғыз таипаларының көтерілсіне селжұқтар ішінара жеңіске жеткенмен жеңіліске ұшырады.Ішкі қыпшақ таипаларының тегеурінді соққысы оғыз мемл біржолаата құлады.Шаруашылықтың негізі мешеу дамыған мал өсіру жер өңдеу мен қолөнеркәсібі .Оғыз таипаларының салықтары жоғары болғандықтан жиі жиі көтеріліс болып отырған .Оғыз ақсүйектері жерге жаиылымдарға,малға жекеменшік болған.Оғыз мемлекетi – 9 ғасырдың ортасы мен 11ғасырдың басында Сырдарияның орта және төменгi ағысы мен оған келiп қосылатын Батыс Қазақстан жерiнде пайда болған оғыз тайпаларының ежелгi феодалдық мемлекетi. Сiрә, оғыздардың бастапқы қоныстанған жерлерi Орта Азияның Оңтүстiк шығыс аймақтары болса керек. Ертедегi оғыздардың топтасып қалыптаса бастауы Батыс Жетiсу жерiмен байланысты. Оғыз мемлекетiнiң астанасы – Янгикент Едiл жағалауы мен Маңғышлақ, Үстiрттi басып өтiп, Европа мен Азияны жалғастыратын маңызды жол тораптарының тоғысқан жерiнде орналасқан. Янгикент арқылы маңызды керуен жолдары қимақтар елiне, Хорезм мен Мауаранахрға өтетiн. Янгикент билеушiлерiнiң мемлекет құрамы бiр тектi болмады. Оғыздардың құрамына ежелгi тайпалар ретiнде негiзiнен түркiленген Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларын мекендеген этникалық топтар және Жетiсу мен Сiбiрдiң жартылай көшпелi және көшпелi ру-тайпалары кiрдi. Оғыз мемлекетiнiң басында “жабғу” (яғбу) деп аталатын жоғары басқарушысы тұрды. Қимақ қағанаты. Саяси тарихы, шаруашылығы, қоғамдық құрылысы, мәдениеті және діні. Қазақ даласының саяси аренасында 9ғ қимақтардың мемлекеті паида болды.Оның құрамына Алтайдан Сырдарияға деиінгі көптеген таипалар енді.Бұл мемл –ң негізін құраушысы имақ таипасы 7 ғ ортасында шығыс Қаз мекендеді.Жергілікті ертіс таипаларын бағындырған қимақтар конференция құрды .Қарлқтармен тұрғаныстардың арасында болғанына қарамастан олар өз тәуелсіздігін сақтап қалды ,өз ықпалын көптеген қаңғар таипаларына,руларына билік жүргізді.Ұйғыр қағанатының 840ж ыдырауымен қағанат құрамындағы таипалардың бір бөлігі қимақ одағына енді.Осының арқасында күшті мемл паида болды.ел басы 10 ғ басында қаған дәрежесіне котерілді.Жазғы орталығы Намани қаласы 9ғ қимақ мемлекетінің имақ ,ланиказ ,ажлад баяндур татар қыпшақ таипалары кірді ,Қағанаттың ең ірі же ықпалды таипасы қыпшақтар болды.Қимқтардың жазу сызуды паидаланғанын жазба деректер атап өтеді.Мәдени тұрғыдан қимақтар ежелгі түрік наным сенімдерімен салт дәстүрлерін ұстаған .Басты дін тәңіршілдікпен бірге шаманистік бағыттағы рухқа мұсылманша жерлеумен Әл Қимақи секілді мұсылман ғұламаларының болуы қимақтар ішінде исламның тарала бастауы болды.11ғ басында қағанат ыдырап ,қимақтар билігі қыпшақ таипаларының қолына өтті.Қимақ деген ел аты орта ғасырлардағы араб, парсы авторларының жазба деректерiнде жиi кездесiп отырды. ХI ғасырда Махмуд Қашқари “Диуани лұғат ат-түрiк” деген еңбегiнде қимақ елiн имақ деп атаған. Қимақтар 7-ғасырда Ертiс алқабымен Алтай тауының солтүстiгiнде қоныстанған. Ол кезде қимақ тайпалары Батыс Түркi қағандығының құрамында болған. Батыс Түркi қағандығы ыдырай бастаған кезде қимақтар одан бөлiнiп шықты. Олар 8-ғасырда Ертiс өзенiнiң орта ағысын иемденiп бiрте-бiрте батысқа қарай iргесiн кеңейтiп, IХ-ғасырдың басында Жетiсудың солтүстiк батысындағы Алакөл алқабына дейiнгi жердi қамтыды. Балқаш көлi қимақ тайпаларымен қарлұқ тайпаларының арасындағы табиғи шекара едi. 840 жылы Монғолиядағы ұйғыр хандығы құлағаннан кейiн қимақтар күшейiп iргелi елге айналды.сонымен қатар олардың негізгі аиналысатын ісі –мал өсіру мен аң аулау Қыстаулары Сырдарияның тоөменгі ағысындағы бойда,Қоғамдық негізгі қауымдық еңбек.тәуелді халық бола бастады.Жер өңдеудің қолөнердің дамуы болды.960Жқарахандықтар мемл –де ислам мемл дін деп жарияланды.

9. Қарахан мемлекеті. Саяси тарихы, шаруашылығы, қоғамдық құрылысы, мәдениеті. Орта ғасырлық мемлекетінің дамыған кезеңі 10ғ 40ж құрылған Қарахан мемл-н бастау алды. Қараханқағанаты Шығыс түркістан жетісу сырдария талас шу өңірін құтты қоныс етті Оның құрылуы 9640ж басталды Қағанаттың орталық астанасы Шу өзені бойындағы Баласағұн кеинірек Ордакент тараз қаласы болды. Қарахан мемлекетінің үзген мерке құлан сияқты қалаларында алыпсатар алпауыттары м ен қолөнершілер мекендеген.яғни жетісу аимағы мен шығы қаз-ң бір бөлігінде қарлұқтар еилігіндегі жергілікті таипалар бірлестігі негізінде қалыптасты. Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Боғра хан 915-955ж ол қарлұқ іргесін көтеріп мәртебесін асырушылардың бірі білгк құл қадырханның немересі .Сатұқ тараз же қашқар қалаларын өзіне қаратты.942ж баласағұндағы билеушіні құлатып өзін жоғары қаған деп жариялады.Сатұқ өлген соң оның баласы мұса билікті қолына алды. Ол 960ж Қарахан мемл халқын ислам дініне қаратты.Оның астанассы қашқар болды.КЕИНмұса өлген соң оның баласы әли арсылан билікті қолына алды.ол тараз бен баласағұнның билеушісі болды.10 ғ аяғында қарахандар бұқарды жаулап алып бүкіл сырдария аңғарын өз билігіне қаратты 11-12ғғ қағанат шекарасында батыстағы Мауеренахрдан Шығыстағы қанғарға деин жетті ,қарахандардың мемлекеттік құрылымы жердің үлестік жүйесінде құрылды. Ірі үлес орталықтары Тараз испиджаб же Баласағұнда болды.11ғ 30-40 ж қағанат 2 дербес мемлекетке бөлінді.Шығыс қағанатты 12ғ 1-ші жаулаған қарақытайлар кейінірек қағанаттың қалған жерімен ,батыс қағанаттағы селжұқтармен қоса жеңіп өзіне қаратты.13ғ басында Хорезм мемлекетіне қарсы күресте Қарахан мемл толық жойылды.Қарахан мемл қазақ жері тарихында ерекше орын алды Қарахан қағанатының ортырықшы же жартылай көшпелі халықтары аңшылықпен аиналысты.Құлан киік бұғы арқар қабан қасқыр түлкі тин аулаған Сондаи ақ ырдария іле шу талас өзендерінен балық аулау айтарлықтаи рөл атқарды.яғни қарахан мемл шығыс бөлігінде көшпелі же жатрылаи көшпелі мал шаруаш ал батыс бөлігінде егін шаруаш қатар ДАМЫТТЫ.Экономикалық қатынастар мен сауданың дамуы мәдени рухани баиланыстармен өз жалғасын тапты.7-8ғ СОҒДЫЛАРДЫҢ Жжетісуға қоныс аударып түріктену процесі ендңі.Қарахан тұсында соғдылардың түрік тілі мәд-мен етене араласуына алып келді.2 түрлі халықты сіңісіп түріктенуіне отралық билік пен ислам дінінің әсері көп боолды.әль фараби әл бируни ,баласағұн өркениет дамуына орасан үлес қосқан ғұламалар осы дәуірде өмір сүрді.Қорыта айтқанда 11ғ ғ аяғында қарай Қарахан мемлекеті қырқысқан соғыстармен же феодалдық иеліктердің одан әрі бөлшектенуімен байланысты құлдыраи түсті.12Ғ 30ж Шығыс қарахан иелігін ,жетісуды же қазақстанның оңтүстігін шығыстан келген қидандар жаулап алды.

10. Діни нанымдар.

VI–XII ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы халықтардың арасында алуан түрлі діндер, нанымдар мен сенімдер орын алып отырды. Түркілердің зираттарынан табылған заттар олардың ата – бабалардың әруағына табыну о дүниелік өмірге сену көрсетеді. Олардағы басты бір наным – отқа табыну. Оны археологиялық зерттеулерден жерленген адамдардың заттарымен, мініс аттарымен бірге өртеліп қойылатын әдет – ғұрыптары да анықталған. Ол адам денесін отпен аластау болса керек. Түркілер табиғатқа да табынған. Олар өлген адамның денесін жер ананың қойынына өртеп, күл мен көмірін ғана жерлеген. Егер адам көктемде немесе жазда өлсе, ол адамның туған – туыстары бір төбеге жиналып киіз үй тігіп, алып барған малдарын құрбандыққа шалып, одан кейін өлген адамның мәйітін, атын, заттарын өртеп, уақытша сақтап, күзде шөп сарғайғанда ғана жерлейтін болған. Ал егер адам күзде не қыста қайтыс болса, ол адамды жоғарыдағы әдет –ғұрыптарын жасап, көктемде жер көгеріп, шөп шығып, жапырақтар жайқалабастаған кезде жерлейтін. Бұл әдет наным – сенімнен табиғаттыңтөрт кезеңіне толық табынуды байқатады.Түркілердің көкке немесе аспан әлеміне сиынушыларын күлтегін жазуындағы мына шумақтан анық байқалады:  - Көкке түркі тәңірісі,  - Тәңірі қуат берген соң,  - Тәңірі жарылқағандықтан.Мұндай әдет, наным – сенімдер қазақтарда бүгінгікүнге дейін орыналыпжүр. Түркілерде адам баласының тірегі тіршіліктің тұтқасы, отбасы, ошақ қасы болып табылатын анаға «Умай ана» деген ат беріп, оған табынған. Жетісу қазақтардың «Умай анаға» табынатын Ш. Уәлиханов та жазған болатын. Кейбір жазба деректерге қарағанда, қимақтар мен қыпшақтар күнге, жұлдыздарға табынған.Археологиялық зерттеулерге қарағанда, түркілерде христиан, манихей, будда діндері болған.Түркі тайпалары ІХ ғ. бастап жаппай мұсылман дініне ене бастайды. Ал мұсылман дінінің мемлекеттік дін есебінде алғашқы болып қабылдаған Қарахан мемлекеті. Сатұқ Бограханның баласы Муса ханның билік құрған жылдары (960 ж.).Сөйтіп, Х ғ. бастап Оңтүстік Шығыс Қазақстан жерлерінде мұсылман діні кең түрде етек жая бастайды .Орта ғасырдағы Қазақстанның материалдық мәдениеті.Жеріміздегі түркі дәуірінің алты ғасырға жуық (VI–XII ғғ.) мерзім ішінде өмір сүрген түрік, батыс түрік, түркеш, қарлұқ, оғыз, қимақ, қыпшақ және қараған хандықтарының әрқайсысының өздеріне тән дамыған материалдық мәдениеттері болды. Алайда, олардың мәдениеттерін жеке – жеке талдап көрсету мүмкін болмай отыр. Төбе –төбе болып жатқан қыстақ кенттермен қала жұрттарының орындарына жүргізілген археологиялық жұмыстар, түркі тілдес тайпалардыңVI–XII ғғ. өзінде тұрақты мекен – жай салып отырықшыланған өмірлерін байқатады. Әсіресе, Қазақстанның оңтүстік және шығыс аудандарында отырықшылық басым болған.

Түркі дәуіріндегі обалардың адамдарды киімдерімен жерленгендер белгілі. Мәселен, Солтүстік, Шығыс Қазақстан жеріндегі зираттардан былғары қамзолдар табылған. Зираттардан жүннен токылған көйлектер, теріден жасалған тон, ішіктердің қалдығы кездеседі. Түркілер тамаша етікшілер болған. Табылған аяқ киімдердің ішінде өкшесі биік емес, қайқы бас етіктер және кебіс қалдықтары кездескен. Сол сияқты теріден белдіктер, тамаша безендірілген кеселер де болды. Әсіресе, кеселер алтын, күміс және қымбат бағалы тастармен безендірілген.Материалдық мәдениеттің көрінісінің бірі сәулет өнері. Тараз маңындағы Бабаджа – хатун кесенесі (Х–XII ғғ.) орта ғасырдағы сәулет өнерінің ең ертедегі ескерткіші болып табылады. Осыған жақын орналасқан Айша бибі кесенесі (Х– XII ғғ.) және Тараздың өз ішіндегі Қарахан кесенесі де көне заман ескерткіштері.Сырдария, Талас, Шу, Іле, Испиджаб, Отырар, Тараз, Сығанақ, Баласағұн, Суяб, Мерке, т.б қалалар және егіншілік оазисі мен көшпенділер даласы арасындағы Ұлы Жібек жолында Батыс пен Шығыс арасында қолөнер, сауда және байланыс орталықтары болды.Сонымен VI–XII ғғ. Қазақстан жерін мекендеген тайпалар қыпшақ –оғыз, қарлұқ–ұйғыр тілдерінде сөйлеп, осы тілдерде тарихи-әдеби шығармалар шығарып, өмір сүрген.Х–XII ғғ. материалдық мәдениетін өркендету ісіне елеулі өзгерістер енгені байқалады. Қазақстанның Оңтүстігі мен Жетісуды халифаттың, Саманилер, Қарахандар мемлекеттерінің саяси экономикалық және мәдени қарым–қатынастары аясына тарту әрекеті біз зерттеп отырған халықтарды Орта Азиямен жақындастырады. Қала мәдениетін өркендетуде енді жаңа дін–ислам маңызды роль атқара бастайды.

11. Қазақстанның Ежелгі және Орта ғасыр қалалары6-12Ғ орта азия мен қазақстан қалалар тез өссті,Олар сауда мен қолөнердің дін мен мәдениеттің тірегіне аиналды.Батыс түркістан жерінде –Суяб құлан мерке тараз отырар испиджаб сияқты қалалр бой көтерді.Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуы ның аиқын көрінісі.Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалаларры арқылы әлемдік қарым қатынастан тысқары қалмай Еуропа мен азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып байланысын үзген жоқ.Бұл кезде қазақстанның оңтүстігіне басты же ірі қалалардың бірі –Испиджаб қазіргі саирам қаласы болды,Оның толық сипаттамасы әл макдиси берген.Испиджаб ірі қала жазды ол.Онда базар матасы.үлкен мешіт бар.Оның 4 қақпасы бар олар НУДЖАКЕНТ ,ФАРХАН ШАХРАНЫ БҰҚАРА қақпалары.ИСПИДЖАБТАҒЫ ШЫҚҚАН КЕРУЕНДЕР Шараб же будухкент қалалары арқылы таразға барған.Қаз-ғы Сырдарияның орта бойында орналасқан қалалардың бірі-Отырар,Араб парсы деректерде отырар қаласы Фараб одан Тарбан трабан деп аталды,9Ғ бас кезінеде арабтар Фадл ибн сахлдың басқаруымен отырар аимағын басып алуға тырысты.7-8Ғ отырарды шахристаны мұнарлары бар дуалдармен қоршалған.Бұл дуалдар қаита салынған түрінде 9-10ғ деин сақталган отырар аимағында болған бірнеше ұсақ қалалар болды.отырар өмірі 10-12ғ кеин де жалғасып оның орта сырдария өңірінің экономикасына же мәдениетін ықпалы күшті болды.оТЫрат көлемі жағынан орта ғ ең өскен өқала болып саналды.Қазға белгілі болған орта ғ қаланың бірі ол-Тараз ол жазба деректерінде 568ж бастап аталады.Византия императоры Юстинианның елшісі земарх КИЛликискидің Батыс түрік қағаны Дизабұл осы тараз қаласында қабылдданған.Шамамен 630ж Қытаи саяхатшысы Сюань цзань таразды далассы шеңбері 8-9 лиге 4-45 жеткен маңызды сауда қаласы болды.Ол көпестер қаласы атанған.7-ғҰЛЫ жібек жолындағы ірі мекенге аиналды.10-12Ғ тараз қаласы су құбырлары сонымен қатар күген кірпіштен Көпшілік үшін салынған моншсы бар.Оған жақын жерде Айша бибіні ң күмбезі көтерілген,Ол жақсы күдірілген кірпіштен қаланып безендірілген.Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір ескерткіші Қарахан күмбезі.Өкінішке караи қираған күмбез 20ғ басында қаита тұрғызылып.өкінішке ораи сәнді өрнектері жоиылып кеткенТараз жетісудың саяси экономикалық же мәдени өмірінің ірі орталығы болды.11ғ Орта ғасыр қаласының бірі Ясы түркістан қаласы шауғар округінің орталығы салынған Мұнда 11ғ аяғында Ахмет Иассауи күмбезі салынып қала діни орталыққа аиналды.Сырдариядағы ірі қала ол-Сығанақ қаласы.ҚАЗАҚСТАННЫҢ солт солт шығысында баратын керуен жолдарының қиылысында орналасқан,ол12Ғ қыпшақ бірлестігінің орталығы болды.қазір сығанақтың орнында сунақ ата бар.9-12ғ қалалар мәд өркендеуіне елеулі өзгерістер баиқалады.мәд өркендеуіне жаңа дін яғни ислам маңызды рол атқарды.

12.Жетісудағы Найман, Керей, Жалайыр ұлыстарының құрылуы қазақстан жеріндегі ертеден келе жатқан –Кереит жалаиыр наиман ру таипалары Наймандар 8 оғыз да Найман тайпа одағы 8ғ жоғарғы ертіс пен Орхон аралығында пайда болды.Рашид да диннің еңбегінде 10ғ наймандар таипалық одақ құрып бір бөлігі тау тасты жерлердде,ал бір бөлігі далалық алқапта мекендеген.Қырғыз таипаларын күйретіп наимандар Ханғаидан тарбағатаиға деингі жерлерде иемдеген.Батыста қаңлы қыпшақтармен Солт Енисеиден Оңт ұлан ғаиыр Шығысқа шығыс Монғолиямен шектеседі.наиманның батыс көршісі ертіс өзені бойында тұрған қаңлылар ,ал солтустігінде –қырғызбен,шығысында-тола алқабын.орхонның орта ағысы же оң жақ бетін алып жатқан меркіттер мен кереиттер оңтүстігінде ұйғырлармен болды.Алаида бұл қоныстар тұрақты болмады.олар өзара талас тартыс соғыс пен шапқыншылық барысында таипалар бір жерге тұрақтаи алмаи жаңа жерлерге көшіп отырды.Өиткені наимандар же олармен көрші керейттер де көшпелі мал шаруашылығымен аиналысты.10-12ғ-наимандар ляо империясына бодан болады.оның батыс аимағында яғни шығыс қаз же батыс монғолия жерінде тұрған. Наймандар ұлыстардан құралып,әр ұлысты хан басқарды.Ұлыстың әскері негізінде жуздік мыңдық түменді болып құрылды.Іс қағазда ұйғыр жазуын паидаланып құжаттар алтын мөрімен бекітілген.Найман мемлкетінің әлсіреуі мен күиреуі Таян ханның же оның інісі Бұйрық ханның кезінде саи келді.Керейттер жанында алғашқы жазба мағлұмат 10ғ кездеседі.Кереиттер 12-ғ2 жатрысында Алтаи аумағы мен Монғолияға үстемдік еттіКереилдерді этникалық одағы түрік таипаларынан құралған,сонымен бірге қол астындағы болған монғол тілдес таипалары да бірігіп отырған,Керейттер билеушілерінің 2 астанасы болды.Орхон өз бойындағы Қатынбалық қаласы же Хуанхе өз бойындағы Оңтүстік астанасы Кереиттер таипалық одағының мемл құрылымы деңгеиін Ерке төре да заң құқықтық нормалар жинағын кореміз.Қағаздар ұйғыр жазуымен жазылғанКереиттер наман монғол қаңлы танғұт ұйғырлармен саяси же мәдени қатынас жүргізді.13Ғ басында кереиттерде Шыңғыс хан әскеріннен жеңіледі.Кеерейлер 11ғ басында наимандар секілді несториан дінін қабылдады.Жалаиыр-10ғ бастап кездеседі.Жалаиыр жаиында негізінен тарихшылар сүйенетін еңбектерінің бірі Қадырғалали жалаиырдың1602ж жылнамалар жинағы. Бұл кітар оғыз ханнан бастап шыңғыс хан дәуіріне деин жеткен.бірақ олардың шығу тегі әлі анықталмаған,бірқатар ғалымдар рашид ад диннің жамих –ат тауарих еңбегіінде жалаиырларды түріктенген ұиғырлардан шықты деп болжады.сосын туріктер мен монғол ру таипалары болғаны аитылған.сонымен қатар Қадырғали Қосышы ұлының Тарихи Оразмұхаммед еңбегінде үңілсек онда ол заманда жалаиыр керулер деген жерде отырған еді.70 күрен ел еді.Әрбір күренде мың үилік халқы бар еді.же олар келұран қытаи уәлаятаны жуықара да болатын деиді.Рашид ад дин аталған еңбегінде жалаиыр мекендеген тағы бір жер ол қарақорым маңындағы Қима атты жер екен,Басқа таипалармен көршы болды.Ұиғырлар оларды белаға да.ҚОРЫТА аитқанда кереиттер наимандар жалаиырлар -әлеуметтік саяси дамудың бір деңгеиінде тұрған,олар дербес мемлекет ұлыстарды ұйымдастырда.ОЛАРДЫҢ шекарасының ең мааңызыд жерлері күзетке алынып отырды.3еуінің шаруашылығы –көшпелі мал шаруашылығымен же аң аулаумен аиналысқан же қолөнермен де аиналысқан,олар жүннен киіздің құралдарын жасады.қару жарақ жасады.ал жетіспеген тұрмысстық заттары тағам өнімдерін азиядан келген мұсылмандармен аиырбас орнатқан1. ҚарақытайҚарақытаилықтардың құрылуы 1128-1213ОРТазияның қидан таипаларымен тығыз баиланысты болды.Қидандар бзд 4 ғжазба деректерде мооңғол тілді таипалар ретінде аталды.Олар қытаилардың солт жағасында Маньчжурия мен Уссуриөлкесінің территориясын мекендеген,924ж Алтаидан бастап Тынық мұхитқа деингі аса кең жер Қидан мемл-ң ЛЯОимпериясының қоластына өтеді.1125Ж сунь қытаи мен Чжурчжень мемлекетінің біріккен күші Ляо империясынн құлатады.Қидандар бір бөлігі чжурчжень дерге бағынадыд а қалған бөлігі енисеи қырғыздардың жерін басып өтіп Еділ өз боиында жетеді.соитип сол арадан аттас қала атанады.Олардың қидандардың батыс тармағы өкіметі қоластындағы Жетісудің бір бөлігі қарап жергілікті түрік тілдес халықтармен араласып кетуі нәтижесінде келімсектер қарақытаи аталып кете береді.1128ЖҚАРАХАНДАР ӘУЛЕТІНЕН ШЫҚҚАН БАЛАСАҒАҰНДЫ ИЕМДЕУШІ ӨЗДЕРІНЕ ҚЫСТАУ ЖАСАИДЫ,тыныштық бермеген қаңлыллар мен қарлұқтарға қарсы аттануға шығады.Қарақытаи көсемі елу дашиБаласағұнды тақтан тайдырып ,Жетісуда өз мемл орнатады.СОСЫН бірқатар жорықтар жасап мемл шекарасын ЕНИсеиден таласқа деин кеңеитеді.Қаңлыларды бағындырып шығыс түркістанды қосып алады.Қарақытаилар бұқарлы же күллі орталық мауеренахрды басып алады.хорезм шахы салық төлеп отыруға мәжбүр болды.ҚАРАХАН әулеті өз вассалына аиналдырады.Мемл басшысы Гүрхан да.Баласағұн оның иеліктерінің орталығы болып қала береді.Әскери тәптәп өте қатал болды.1гүрхан 1143ж қаитыс болды

13. Біріккен Қыпшақ хандығы. Саяси тарихы, шаруашылығы, қоғамдық құрылысы, мәдениеті және діні. 8ғ алуан тілді авторлардың шығармаларында Русье –половецтер ,Орт еуропада –командир,ал Шығыста қыпшақтар атанған тайпа аты пайда болды.Алғаш рет Қыпшақ этнонимі Селенга өзенінің бойындағы таста 769ж жазылған .Иран ақсүиегі ибн Хордарбек ,Гардези шығармаларында кездеседі.Қыпшақтар этнос ретінде 8 ғ орта же Шығыс қаз құрылды,Мұнда көшпелі таипалар қанғаралар ,қарлұқ қимақ қырғыз 7 ғ Алтаи келген сыр қыпшақтардың билігіне өтіп бірікті.11ҒбАЫНДА қаз даласында саяси жағдаи өзгеріп саяси билік қыпшақтарға өте бастайды.Ол туралы Мәшхур Жүсіп көпеев өз шежіресінде былаи жазады-Батыста –сырдария,шығыста-ертіс ,оңт-жетісу ,соолт –еділ.Осынау 4 өзеннің аралығындакеңістікте қыпшақтардың 92 руы орын тепкен дешті қыпшақ даласы жатыр.Қыпшақтар тарих сахынасынан түрік этнонимін таидырып енді өздері өзге түрік таипаларына өзек болған ірі этносқа аиналды.Ертістен денепрге деингі бүкіл аридтік зонаны аллып жатқан Қыпшақ даласы тарихи жағрафиялық облысын шартты түрде еділ бойы арқылы аса үлкен 2 ірі этникалық териториялық бірлікке бөлуге болады , басында Тоқсоба рулық әулеті тұрған батыс қыпшақ бірлестігі же елбөрі руының хан әулеті билеген Шығыс қыпшақ қағанаты.Астанасы сығанақ қаласы болып ел билеу ханы ұран таипасының билігінде деі.Сыр бойындағы қалалар қыпшақтарға өтіп осы жерлер үшін орта азия мемлекетімен соғысуға алып келді.Хорезм шахымен арадағы соғыстар сыр аимағындағы қыпшақтар Хорезм шахқа шарт бағынып тақпен құда жег жад кар катынас ортанып оның қызметіне өтеді.Қыпшақтар қала басшылығы әскер басы секілді қызмет атқарды.Далалық қыпшақтар мемлекеті монғол билігі орнағанға деин өмір сүрді.1223ЖҚалқа өз бойында біріккен орыс кінәздықтары әскери монғолдардан жеңіліс тапты.Тарихта әигілі Мысыр билеушісі Мұхамед Беибарыс көрнекті ғалым Алладин әл Қыпшақи 12-13ғғ Қыпшақ таипаларынан шыққан.Негізгі шаруа көзі –көшпелі мал шаруашылығы.ЯҒНИ МАЛ БАҒУ.Оңт сотл аимақтары отырықшылыққа ауысуы .Сауда жолы еділ арқылы өткен.Қала мәдениеті сыр жағасындағы орн Сығанақ құмкент Жент қалалары. Түркi халқының құрамына қосылған ежелгi тайпалардың бiрi - қыпшақ. Қыпшақтар түркi халқының және түркi тiлiнiң қалыптасуында маңызды роль атқарды. “Қыпшақ” деген ат түркi тiлдерiндегi тарихи деректерде әр алуан формада кездеседi. Мұсылман тарихшыларымен орыс жылнамашылары көшпендi қыпшақтардың саны көп және олар Шығыс Қазақстанда, ал кейiн Орал бойымен Орталық Қазақстанды мекендедi, ұлан байтақ далада жетекшi тайпалардың бiрi болды дейдi.

Қыпшақтар жартылай отырықшы халық болған. Олар Орта Азиялық Сығанақ, Түркiстан, Мерке, Тараз, Отырар қалаларының негiзгi тұрғындары болды. Қыпшақтар Шығыс халықтарымен (Орта Азия, Орталық Азия, Иран, Серия) Батыс елдермен (Ресей, Шығыс Европа) және Оңтүстiк (Византия) елдерiмен әскери сауда, экономикалық, шаруашылық, саяси, әкiмшiлiк қарым-қатынастар жасап отыды. ХII ғасырдың 2-жартысында Хорезм шахы қыпшақ қол астындағы Жент қаласын басып алып, қыпшақ даласының iшiне қарай бiрнеше рет жорық жасайды. Көп кешiкпей қыпшақ мемлекетi бiр жолата күйрейдi. Қыпшақтардың көпшiлiгi пұтқа табынған, ал Хорезммен қарым-қатынасқа байланысты ақсүйектердiң арасына ислам дiнiде тарай бастады.

14. 1. 9-12 ғасырлардағы ғалымдар мен ойшылдар. (әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмут Қашғари) Қазақстан ежелгі қазақтың даласы аты әлемге әигілі болған сан әмбебеап құламаларды туындатқан.Соңғы кезге деиін солардың санаулығы ғана белгілі боп келеді.әбу насыр әль фараби-870-950,аристотельден кеин дүние жүзілік білім мен мәд-ң 2 ұстазы атанған данышпан ойшыл энциклопедист ғалым.Фараб отырар шахарында туған.Бұқарада же бағдатта оқыған,дамаскіде қаитыс болады.ол түркі араб тілдермен бірге шығыс пен батысстың ең негізгі тілдерін терең білумен қатар математика логика астрономия философия саз педагогика салалырнда ғы ғаламат туындылар қалдырған.оның басты еңбегі ғалымдардың шығу төркі шығармасы.оған көптеген саны жүздеген астам еңбектер қалдырған.солардың ішінде кемеңгерлік меруерті. Ізгі қала тұрғындары.,жүсіп баласағұн 1020-1069 қарахан мемл астанасы баласағұн қаласындағы зиялы түркі отбасында дүниеге келген.араб парсы ж тәжік әдебиетін жетік білген.негізгі туындысы құдатғу бірлікізетті қоғамдағы адамдардың мінез құлық қағидаларын суреттелгенэтникалық ізгілік туралы трактат махмуд қашғари-11ғ-ата анасы ыссық көл маңында тұрған бирақ махмуд қашғар қаласында дүниеге келеді.оның басты кітабы диуани лұғат ат түрік-түріктердің сөздігі.бұл кітапта ерте орта ғасырлардың түріктердің өмірі жаилы жазылғаняғни шығу тегі тұрмыс салт аң құс тар жаилы жазылған.Қожа ахмет яссауи -1094-1166-саирамда испиджабта туған.оның ұстазы исламның атақты уағыздаушысы Арыстан баб болды.арыстан баб кесенесі саирам қаласындағы маңында орналасқан.ахмет яссауидің негізгі еңбегі Диуани Хикмет ол исламдағы тым ағымсуфизмнің негізін салушы,кожаның кесенесін ақсақ темір түркістанда ортағасырлық сәулет өнерінің ғажаиып кесенені салды. ӘЛ-ФАРАБИ-ҰЛЫ ҒАЛЫМ,ФИЛОСОФ-ЭНЦИКЛОПЕДИСТ.(870-950).Әбу Насыр Әл-Фараби - әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі. Отырар медресесінде, Шаш, Самарқан, Бұхара,кейін Харран, Мысыр, Халеб,Бағдад шаһарларында білім алған. Әбу Наср Әл-Фараби — түркі ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүрі, “Әлемнің 2-ұстазы”^[2] атанған ғұлама. Оның заманы “Жібек жолы” бойындағы қалалардың, оның ішіндеОтырардың экономикасы мен мәдениетінің дамыған кезіне дәл келеді. Әбу Наср Әл-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде көптеген ғұламалармен, ойшыл-ақындармен, қайраткерлермен танысып, сұхбаттасты. Тарихи деректер бойынша 70-ке жуық тіл білген. Өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 150-ге тарта трактат жазып қалдырды. Шығармаларында көне грек оқымыстыларының, әсіресе, Аристотельдің еңбектеріне талдау жасады. Әл-Фарабидің медицина ғылымдарының теориялық мәселелерін терең білгендігі оның еңбектерінен белгілі. Әл-Фараби өмір сүрген заманда жаратылыстану ғылымының дамыған саласының бірі медицина болды. Оны сол кезде «емдеу шеберлігі ғылымы» деп атады. Ол «Медицинаның міндеті - тек адам ауруларының себептерін анықтап қоймай, адамның денсаулығын сақтау жолдарын, ауруды жою жағын да зерттейді» - деп көрсеткен.ЖҮСІП БАЛАСАҒҰН,МАХМҰД ҚАШҚАРИ-XI ҒАСЫР ОЙШЫЛДАРЫ.Жүсіп Баласағұн Өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Философия,математика,медицина, астрономия, астрология, өнертану, әдебиеттану, тіл білімі, тағы басқа ғылым салаларының дамуына зор үлес қосқан. Жүсіп Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында "Құтадғу білік"дастаны арқылы қалды. Дастанды Қарахандар әулеті мемлекетінің негізін салушы Сүлеймен Арслан ханға тарту етеді. Сол үшін хан өз жарлығымен Жүсіп Баласағұниға "хас хажиб" - "бас уәзір" немесе "ұлы кеңесші" деген лауазым берген. Дастанның бізге жеткен үш нұсқасы бар. Құтты білік дастаны

“Құтты білік” дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық-әлеум. рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш . Мұнан өзге Жүсіп Баласағүни шығармашылығына ізгілікке құштарлық пен іңкәрлік, сопылық танымдағы Алланы сүю, әлем мен адам сырына терең бойлауға ұмтылушылық белгілер тән. Махмұд - түркі ғалымы, әйгілі «Диуану лұғат-ит-түрк» атты еңбектің авторы. Туған жері қазіргі Қырғызстан жеріндегі Махмұд Қашқари түркінің тұңғыш тіл маманы, түркі тілінің оқулығын жасаған, грамматикасын түзеп, жалпы түркі әлемінің тіл өнерінің өрісін кеңейтіп, өркенін өсірген ғұлама. Түркология тарихында ол тұңғыш тарихи салыстырмалы әдісті қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясының негізін салды. Оның осы тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл Шығыс тілшілеріне ортақ зерттеу тәсілі ретінде өзінше бір мектеп болып қалыптасты.

Түркі жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері, этнологияық ерекшеліктері «Диуани лұғат ат түркте» нақты тарихи деректілік сипатпен танылған. Ол көптеген ұлыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін саралап, түркі тілінің бітімін ежіктей түсіндіреді, тұрмыс салтын, әдет ғұрпын баяндайды, сол кездегі бір қатар қаламгерлердің, ғұламалардың, тарихи адамдардың аттары мен өмірбаяндық деректерін, түркі халықтарының байырғы жырларын, мақал мәтелдерін береді. Сонымен қатар ол көне дәуірдегі түркінің әлемдік қартасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз, Қашқардан бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел дерлік көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық анықтамалығы десе де болады. ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ-МҰСЫЛМАНДЫҚ ОЙДЫҢ ДАМУЫ. Қожа Ахмет Йассауи– түркістандық ғұлама, әулие.9 ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Иасы, Сауран, Сығанақ Шаш, Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, тағыда басқа Мауераннахр қалаларында ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10 ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық) ұстанымдар қалыптаса бастадыЙассауи ілімі осы саяси-әлеуметтік, тарихи шарттарға байланысты қалыптасты. Қожа Ахмет Йассауи ұстаздарының көшбасшысы – Арыстан баб. Йассауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қожа Ахмет Йассауидың өмірі мен қызметі туралы .Қожа Ахмет Йассауидың алғашқы шәкірті – Арыстан бабтың ұлы Мансұр Ата. Осылардың ішіндегі ең көрнектісі – Бақырғани . Йассауи шәкірттері жөнінде Фуат Көпрулу: “Мутасаууфтардың (сопылардың) өмірбаяны жайлы еңбектерде Ирак, Хорасан және Мауераннахр сопыларынан басқа түркі шейхтары деп жүрген сопылардың барлығы дерлік Қожа Ахмет Йассауи тариқатының шейхтары еді” дейді

15. Моңғол мемлекетінің құрылуы. Қазақстанды, орта азияны жаулап алуы (1219-24 жж). Отырар қозғалысы (1219) монғол же түрік таипалары арасында үздіксіз соғыстаың нәтижесінде 12ғ соңы мен 13ғ басында Монғол мемл п болады.20жылға созылған күрестің нәтижесінде 1206ж жалпы моңғол құрылтаиы Темучинді ең жоғарғы билеушісі етіп саилап Шыңғысхан деген атақ береді.1203-1217ж аралығында кереи наиман хандықтары мен сібір ді шығыс түркістанды жетісу жерлерін өзіне бағындырып пекин қаласын алады.Солт қытаиды жеңген шыңғыс ханың алдында Орт азия ең қуатты мемл бірі хорезмшах иелігі тұрды.1218ж 2 мемл аралығында демократиялық келісімге қаррамастан сол жылы Отырардағы сауда керуенін қаиыр ханның қырып тастауын сылтау етеді. Же 1219ж соғыс ашады.150мың әскерден құралған үлкен қол 1219-1224жж аралығында қаз мен орта азия иеліктерін түгел жаулап алады.жергілікті халықтың қарсылығын басу үшін Ш жаппаи қырып жоюды зорлық зомбылық әдіс тәсәлдерді қолданған. Отырардың билеушісі Қайырхан 80мың әскермен қаланы 6 аи қорғаиды.7 күн берілмеген Сығанақ халқы түгел қырылып қалады.Жент үзгент барышкент қалаларын жаппаи тонауға ұшырады.Ш шапқыншылығы елге үлкенн қасырет әкеледі..Өркениет деңгеиіне жеткен қалалар мәд ошақтары күиреді жоиылады.Діни тұрғыда білім дамуымен бұрмалауға ұшырады.дегенмен монғол шапқыншылығы қарсаңында әлемнің экономикасы же мәд жетістіктері қирап күирегеніне қарамастан шапқыншылықтан кеиінгі бои көтерген жаңа мемл дамуына кегіз болды МОҢҒОЛ ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ Ж/Е ОНЫҢ САЛДАРЫ.Моңғол шапкыншылығының Қ.н халқына тигізген зардаптары. Шыңғыс-хан әскерлерінің басқыншылығы жаулап алған елдер үшін өзінің зардабы жағынан ең ауыр апат болды, ол көптеген халықтардың экономикалық және мәдени прогресін, олардың саяси әлеуметтік, этникалық дамуын ұзақ уақыт тоқыратты. Орасан зор регионның экономикасы құлдырап кетті. Моңғолдардың жаулап алуы салдарынан өндіргіш күштер талқандалып, адамдар жаппай қырылды, өркендеп тұрған қалалар жер бетінен ғайып болып, материалдық және мәдени қазыналар жойылып кетті, ондаған мың тамаша шеберлер мен қолөнершілер құлдыққа айналды. Жергілікті халықтың қарсыласуын басу үшін Шыңғыс - хан жаппай қырып жою және күштеу, тұтас бір қалалардан түк қалдырмау тәсілдерін қолданды. Елді мекендерді қирату, егістікті малға таптату, бау – бақшаны, ирригациялық жүйелерді жойып жіберу, отырықшы – егіншілікпен шұғылданатын халықтың қырылып, босып кетуі, оның көрші қалалармен және егіншілікпен шұғылданатын өлкелермен, соның ішінде, Оңтүстік Қазақстанмен экономикалық байланысының күрт азаюы – осының барлығы Жетісудағы шаруашылықтың құлдырауына және қалалардың өмір сүруінің экономикалық негізінің әлсеруіне әкеп соқты. Тоқырау мен материалдық жағынан ғана әсерін тигізіп қоймай, Қазақстан жеріндегі халықтардың қоғамдық жағынан рухани мәдениетінің дамуына үлкен кесел келтірді. Өйткені моңғол қоғамының даму деңгейі Қазақстандағы дамудың деңгейінен әлдеқайда төмен еді. Әскер күшіне сүйенген, жаулаушылыққа сай құрылған көшпелі әскери феодолизмнің шапқыншылығы Қазақстан жеріндегі әлеуметтік – экономикалық формацияның дамуына тәжеу жасады. Қорытып айтқанда, Шыңғыс – хан бастаған моңғол басқынщылығы жаулап алынған елдер үшін өзінің кеселді зардабы жағынан ең ауыр апат болды. Ол көптеген халықтардың экономикалық және мәдени прогресін, олардың саяси, әлеуметтік, этникалық дамуын ұзақ уақыт тоқыратты.

16. Ұлыстардың құрыдуы. Жошы, Шағатай, Үгедей ұлыстары. Этникалық құрамы, шаруашылығы, мемлекеттік құрылымы. Қаз териториясында Шыңғысханның ұлдары Жошы шағатаи үгедеи құрған 3 ұлыстың құрамына енеді.Жошы ұлысына Ертіс өз –орал тауларын деингі ,балқаш қөлі мен хорезмнен еділдің томенгі ағысына деин кірді.ал үгедеи ұлысы тарбағатаи таулары мен ЖОҒ ертіс аимағы қаз солт батысты иемдеді.Ал шағатаи ұлысын жетісу түркістан мәуеренахр қаз оң шығысы кірді.Шәулеті өз ұлыстарын тәелсіз иеліктерге аиналдыруға тырысты,1227ж Ш дүние салғаннан кеин бұл ұмтылыс күшеие түсіп империяның бірнеше тәуелсіз мемл ге боледі.Сол жылдары қаитыс болған жошының орнына оның ұлы бату батыи таққан отырып басады.ол дешті қыпшақ пен еділ бұғарларының жеріне одан әрі батыс елдерін жаулауға жорық жасаиды 7 жылдық жорық нәтижесі Батыидың қоластындағы еділдің батыснан дунидың жағцыына деингі жерлерді қараиды.1242ж еділдің томенгі боиында батыи жаңа мемл құрып ол кеингі Алтын орда да,1241 ж үгедеи қаитыс болып 1251ж ұлыс жаиылады.ал ол иеліктенген жерлердің ұлы хан мөңкенің жасақтары иемденіп алады.Шағатаи ұлысы 1224ж моңғол империясын ұлыс болып болініп шығады.Астанасы алмалық болады.ал жазғы орталығы іле өз боиында орн.1241ж шағатаи өліп орнына немересі Қара хулагу келеді.Монғолияда қатыс болған қақтығыстар нәтижесінде ұлы ханның орнына ханның үлкен баласы күиік отырады.1248ж ол өледі содан кеин монғол империясында Үгедеи же тоялы ұрпақтар арасында қақтығыс басталады.батыи қолдауымен толының ұлы мңке саилаиды.1260ж үгедеи немересі хаиду шағатаи немересі алғұиды хан тағына көтереді.1269ж талас жағалауында құрылтаи болып моңғол империясын тәуелсіз мемл құруды ұиғарады.мемл басшысы хаиду саиланады

17. АЛТЫН ОРДА(1243-1395). Қазақстан аумағы үш монгол ұлысының кұрамына енді: үлкен (далалық) бөлігі Жошы ұлысына, Оңтүстік жөне Оңтүстік-Шығыс Казакстан Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей ұлысына карады. Батый Еділдің төменгі аясында Алтын Орда атты жаңа монғол мемлекетін құрды. Оған Жошы ұлысының жері — Шығыс Дешті-Қыпшақ, Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бөлігі және батыстағы жаңадан жаулап алынған жерлер карады. Батый әскерінен жеңілген орыс князьдіктері бағынышты тәуелділікте болды. Орыс князьдері Алтын Ордаға тәуелділіктерін мойындап, ұлы ханның қолынан князь атағын алып, алым-салық төлеп тұрды. XIII ғ. аяғы мен XIV ғасырда монғолдар толығымен түркілсніп, Алтын Орданын халқы «татарлар» деген атау алды.Алтын Орданың коғамдық құрылысы. Алтын Орда мемлекетінің кұрылысы толығымен Шыңғыс хан енгізген мемлекет үлгісін қайталады. Мемлекет Жошы хан әулетінің меншігі болып саналды. Манызды мемлекеттік істі шешу үшін билік басындағы әулет мүшелері бастаған ақсүйектер жиналысы — құрылтай шақырылды. Армияны және өзге мемлекеттермен дипломатиялық катынастарды бешербек басқарды. Қаржы, алым-салык мәселесін, мемлекеттің ішкі істерін жүргізетін орталык аткарушы орган — диванның басында уәзір тұрды. Алтын Ордада жаулап алынған жер мен халықтарды басқару үшін үлыс жүйесі енгізілді. Батый хан тұсында Жошы ұлысында екіге — оң және сол қанатка, негізінен екі мемлекетке бөліну процесі жүргізілді. Оң қанат (үлыстың) басында Батый ханның өзі мен ізбасарлары тұрды. Ал сол қанатты Жошының үлкен ұлы Орда Ежен биледі. Қазакстан жерінің көп бөлігі сол канат құрамына кірді. Алғашында Алтын Орда Монғолиядағы үлы ханға тәуелді болды. Алайда 1260 ж. Монғол империясы бірнеше тәуелсіз ұлыстарға ыдырап кетті.. Алтын Орда Батыйдың інісі Берке ханның (1256 — 1266 жж.) түсында-ақ тәуелсіздікке кол жеткізген. XIV ғ. екінші жартысында Алтын Орда алауыздықтан әлсірей бастады. 1357 жылдан 1380 жылға дейін такка 20-дан астам хандар отырып, бірін-бірі елтіріп, орнын тартып алып жатты. 1380 ж. Алтын Орданың билеушісі, түменбасы Мамай Дмитрий Донской бастаған орыс әскерінен Куликово даласында тас-талкдн боп женілді. Жошы ұрпағы Токтамыс хан осы жағдайды пайдаланып, Алтын Орданың билігін тартып алды. Өз билігін соғыс жеңістерімен бекіте түспек болған ол 1382 ж. Мәскеуді ертеп жіберді, Мәуереннахр мен Закавказьеге бірнеше рет жорық жасады. XV ғ. ортасына карай бірнеше үлкен үлыстар өз алдына хан сайлап, Алтын Орда біржола қүлады.

18. XIV ҒАСЫРДАҒЫ АҚ ОРДА Ж/Е КӨК ОРДА. Ақ Орда - Алтын Орданың шығысындағы дербес ұлыс, сосын тәуелсіз ел.

Мемлекет 14-15 ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан монғол шапқыншылығы зардабынан арыла бастады. Әлеуметтік-экономикалық жағдайлар түзеле бастады. Көптеген ұлыстар мен елдер тәуелсіз бола бастады. Осындай тәуелсіздікке ие болған мемлекеттердің бірі - Ақ Орда. Оның шекарасы Жайық өзенінен Ертіске, Батыс Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты.Ақ Орданың халқы - қыпшақтар, Алтайдан осында қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, керейттер, үйсіндер, қарлұқтар Ақ Орда хандары - Орда Ежен, Сартақ, Қоныша, Баян, Сасық-Бұқа, Ерзен,Мүбарак, Шымтай, Орыс хан, Қойыршақ, Барақ

Ақ Орданың күшейген кезі 14 ғ. 2 жартысы. 1361 ж. Ақ Орданың билеушісі болған Орыс хан өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағын иемденуге күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жж. Еділ бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хажы-Тарханды (Астраханьды) қоршауға алды. Кама бұлғарларының жерін бағындырды. Бірақ Орыс ханның үстемдігі ұзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. 1377 ж. Орыс хан қайтыс болды. Ақ Орда иелігі Орыс ханның баласы Темір Мәлікке көшті. Бірақ осы кезде Маңғыстау үстіртінің билеушісі - Жошы әулеті Түй хожа оғланның баласы Тоқтамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды. Өзін 1379 жылы Ақ Орда ханы етіп жариялайды. Ақ Орда әмірлерінің қолдауына ие болған ол, 1380 жылы Сарайды, хажы-Тарханды, Қырымды және Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың бұл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 ж. Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі себебінен мүмкін болды. Тоқтамыс мұнымен тоқтаған жоқ. Атап айтқанда, Тоқтамыс Ақсақ Темірдің қамқорынан босануға тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395 жж. Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қирайды. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ішкі талас-тартыстан 14 ғ. соңы мен 15 ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсіреп қалады

Көк Орда́ — Алтын Орданың шығыс бөлігі ^[1], қазіргі Қазақстан жерінде орналасқан. Орда Еженнен бастап тәуелсіз болған. 1380 ж. Көк орда ханы Тоқтамыс Бату ханның ұрпағы қалмағасын Алтын орда тағына отырды.

19. XVҒ КӨШПЕЛІ ӨЗБЕКТЕР МЕМЛЕКЕТІ. Әбілхайыр Ордасы — 15 ғ. алғашқы ширегінде Қазақстанның солтүстік-батыс және орталық аймағында пайда болған.^[1]

Қазақстанның орталық, батыс және солтүстік-батыс бетінде бірнеше тәуелсіз феодалдық иеліктер құрылып, олардың арасында билік үшін күрес толассыз жүрді. Ноғай Ордасы мен Әбілхайыр хандығының пайда болуына әкелді.

Осындай жағдайда Жошы әулетіндегі Шайбанның ұрпағы Дәулет Шайхтың баласы Әбілхайыр саяси өмір сахнасына шықты. Орталық және Солтүстік Қазақстан тайпаларын билеп отырған топтардың қолдауымен ол 1428 ж. Тура өңірінде (Батыс Сібір) хан болып жарияланды.

Оның хандығының құрамына Қият, Маңғыт, Шынбай, Найман, Қарлұқ, Үйсін т.б. тайпалар кірді.

Шығыс Дешті-Қыпшақтың феодалдық бытыраңқы жерлерін біріктірген «көшпелі өзбектер мемлекетінің» яғни Әбілхайыр хандығының Қазақстан тарихында елеулі орны бар. Оның иелігіНоғай Ордасының шығыс бетін, батыста Жайық, шығыста Балқаш жерлеріне дейінгі, оңтүстікте Арал теңізі мен Сырдың төменгі ағысына, солтүстікте Тобыл мен Ертіс орта ағыстарына дейінгі жерлерді қамтыды.

Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде елдің саяси жағдайында тұрақтылық пен тыныштық болмады. Оның қолынан билікті алу үшін күрескен әр түрлі топтармен күрес жүргізуге тура келді. Жошы әулетінің оның ішінде Орда Ежен хан, Орыс ханның ұрпақтары Жәнібек, Керей Әбілхайырға үнемі қарсы шығып отырды. 1446 ж. оған қарсы болып жүрген күшті шонжарлардың бірі Мұстафа ханның әскерлерін талқандады. Сол жылы Әбілхайыр хан Сырдария мен Қаратау бауырындағы Созақ, Сығанақ, Аққорған, Үзкент қалаларын басып алып, Сығанақты өз хандығының астанасына айналдырды.

1450 ж.ж.  Әбілхайыр Мәуранахрдағы Темір ұрпақтарының ішкі тартысына араласып, Самарқан пен Бұқарға жорық жасайды.

1456—57 жж. ойраттармен болған шайқастарда жеңіліске ұшыраған Әбілхайыр елдің бірлігін қамтамасыз ете алмады.

Оған наразы Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған халықтың бір бөлігі Моғолстан жеріне қоныс аударып, Шу мен Қозыбасы (Талас) өзендерінің бойына орнықты.

1468 ж. Әбілхайыр көп жорықтарының бірінде қайтыс болып, «Көшпелі өзбектер мемлекеті» ыдырап кетті.

20. Моғолстан (1347- XVI ғ басы). Саяси тарихы, шаруашылығы, қоғамдық құрылысы, мәдениеті. Моғолстан мемлекеті, территориясы, шаруашылығы, саяси тарихы.

XIV ғ. ортасы – XVI ғ. басында Оңтүстік – Шығыс Қазақстан аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді.

Бұл мемлекет XIV ғасырдың ортасында Орта Азияның оңтүстік-шығыс бөлігі, Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат тайпасының басшысы Әмір Болатшы. Билеушісі – Тоғылық Темір хан (1348-1362 ж.ж.). Астанасы – Алмалық (Іле алқабында). Территориясы – Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғыстан, Шығыс Түркістан. Моғолстанның шекарасы туралы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» еңбегінде жазған: «Шекарасының ұзындығы мен ені 7-8 айлық жол. Баркөл, Ертіс – Көкше теңіз – Түркістан-Ташкент, Ферғана, Қашғар, Ақсу аралығы». Орталық аймағы – Жетісу. Мұхаммед Хайдар Дулати көрсетуіне қарағанда дулаттар бұл тарихи кезеңде мал шар аиналысты же отырықшы егіншілікпен аииналысқан.«Моғолстан» атауы «монғол» сөзінен шыққан. Өйткені түрік және парсы деректерінде монғолдарды осылай атаған. Халқы: дулат, қаңлы,керей, арғын, үйсін, т.б. тайпалар.же де монғол деп атағанымен монғол каз болған. Дулаттар – ең қуатты тайпа. Бұл тайпалардың көпшілігі кейін қазақ халқының құрамына енді, ал Тянь-Шань етегі мен Шығыс Түркістанды мекендеген тайпалар қырғыз және ұйғыр халықтарын құрады.

Моғолстанның алғашқы ханы Тоғылық Темір өз билігін нығайту үшін илам дінін тірек етті.

21. НОҒАЙ ОРДАСЫ(XV-XVI) Ноғай ордасы , Маңғыт ұлысы – Алтын Орда ыдырап, Ақ Орда әлсірегеннен кейін Бат. Қазақстан жеріне іргелес аймақта пайда болған мемлекеттік бірлестік. Н. о. алғашында осы бірлестіктің негізін қалаған маңғыттардың атымен “Маңғыт Ордасы” аталған. “Ноғай” атауы бұдан кейініректе, алғаш орыс жылнамаларында, кейін шығыс деректерінде пайда болған.. Н. о-ның негізін Едіге қалаған. Ол 15 жыл Алтын Ордадағы билікті түгелдей өз қолына ұстаған тұста иелігіндегі ноғай ұлысы даралана бастады. Н. о-ның даралануы 13 ғ-дың 2-жартысында басталып, Нұр әд-Диннің тұсында аяқталды. Орт. – Жайық өз-нің төм. саласы, Сарайшық қ. болды. Алтын Орда ыдырағаннан кейін пайда болған өзге де ордалар сияқты Н. о-нда этн. құрылымнан гөрі, саяси құрылым басым еді. Бас билікті “бектер бегі”, әмір атқарды. Негізгі бұқарасы “ұлыс адамдары” (ноян, мырза, князь, т.б.), “қара халық” деп аталды. Хан тағы тек Шыңғыс хан әулетінің ғана үлесі болса да, Н. о-ның саяси үстемдігі, экон. тіршілігі маңғыт әмірлерінің, яғни Едіге ұрпағының қолында болып, билік атадан балаға көшіп отырды. Н. о-ның құрамына енген тайпалар (маңғыт, алшын, жалайыр, қаңлы, керей, қыпшақ, найман, ар-ғын, тама, т.б.) кейіннен қазақ халқының этн. құрамын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Ш.Уәлиханов Н. о. мен Қазақ хандығы халқының туыстығы туралы “бауырлас орда” деп атаған . 16 ғ-дың 2-жартысында Қазан мен Астрахан хандықтарын Ресей жаулап алғаннан кейін Н. о. әлсіреп, бірнеше ұлыстарға, ордаларға бөлінді. Еділ қалмақтарының шабуы¬лынан кейін 1634 ж. ноғайлар Еділдің оң жағалауына көшіп, Кіші Ноғай ордасымен бірікті де, Қырым хандығына тәуелді болды. Н. о. ыдырағаннан кейін қазақ жерінде қалған ел Қазақ хандығы құрамына енді. Н. о. түркі халықтары тарихында үлкен із қалдырды. Қазақ, қарақалпақ, өзбек, татар, башқұрт, т.б. түркі халықтарының ұлт болып қалыптасуында Н. о-на кірген тайпалардың үлесі өте мол. Олардан аса үлкен мәдени мұра қалды

22. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ.КЕРЕЙ МЕН ЖӘНІБЕК. Қазақ хандығы - Қазақстан аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымдардың мұрагері, этникалық процестермен байланысты әлеуметтік қатынастардың өзгерістер менэкономикалық даму нәтижесі. 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан Сығанақ түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының негізін салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабында Қазақ хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасы деп айтылады. 1458 жылдың көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі. XV ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақ хандары қарсыластарын тықсыра отырып, Батыс Жетісуға табан тіреді. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығы нығайып, этникалық аумағының негізгі бөлігін қамтитын шекаралары кеңейе түсті. Орта Азия, Астрахан, Қазан, Сібір хандықтарымен, Ресеймен тығыз байланыс болды. Қасым хан, Хақназар хан, Тәуекел, Тәуке хандардың есімдері Қазақ мемлекеттілігі деген атаумен қоса жүреді. Өйткені олардың қазақ жерін нығайтудағы, қазақтардың үстемдігін орнатудағы әрекеттері орасан зор болатын.

Хандықтағы жоғары билік хан қолына шоғырландырылды. Салт бойынша, хан тағына отыруға рудағы үлкен ұлдың құқығы басым болды. Хан әскерлердің бас қолбасшысы және жоғарғы сот қызметін атқарды, шет мемлекеттермен келіссөздер жүргізу, соғыс жариялау мен бейбіт бітім жасау, заңдар шығару және хандықтың бүкіл аумағын билеудің бас құқығына ие болды.Әз-Жәнібек хан— Қазақ хандығы мен қазақ хандары әулетінің негізін қалаушы, Барақ ханның ұлы, Орыс ханның шөбересі. 15 ғ. өмір сүрген. Керей хан – Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. Ақ Орда ханы Орыстың ұрпағы. Орыс ханнанТоқтақия, одан Болат, одан Керей хан тараған.

23.. Кесене – діни құрылыс, белгілі адамдардың құрметіне қабір басына тұрғызылған. 1. Сәулет өнері – Х – ХІІ ғасырларда Қарахан мемлекетінің кезінде өркендеген, дәлел Тараз қаласының маңынан 18 ш жерде салынған Айша Бибі, Бабаджахатын сияқты сәулет өнерінің ең тамаша туындысы, әрі қарай өркендеуіне Монғол шапқыншылығы үлкен зиян тигізді. Дәлел ХІІІ-ХIV ғасырларға дейін құрылыс нысандары салынбаған. Ал ірі архитектуралық құрылыс жүйелері салына бастаған . мысалы бізге жеткен тамаша сәулет өнері Арыстан баб Қ.А.Иасауи, Көккесене, Алаша хан т.б. кесенелер жатады. Арыстан баб кесенесі Отырардың Батыс жағында 3 км жерде Сырдария өзеніне жақын жерде орналасқан. 2. XIV-XV ғ аралығында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған сәулет өнері - Қожа Ахмет Иасауидің кешенді кесенесі. Қожа Ахмет исі мұсылман дінінің көрнекті өкілі, әрі уағыздаушысы, ақын. Кесене ОҚО Түркістан қаласының орталығында орналасқан. Тарихи деректерге жүгінсек 1397 жылы Әмір Темір салдырған, негізгі мақсаты Қожа Ахметтің мұсылмандар арасындағы беделін көтеру, пір тұтушылардың сеніміне ие болу. Аумағы 46,5х65,5м биіктігі 37,5 м, алдынғы беті шығысқа қараған, екі беті күмбезді 35 бөлмеден тұрады. Ең үлкен орталық бөлмесі 18,5 х 18,5 м, ортасында 1399 жылы жасалынған үлкен Тайқазан тұр. Ең негізгі бөлмелердің бірі кітапхана мен Оңтүстік үлкен Ақсарай, Кіші Ақсарай. Оларда атақты адамдар жерленген.Ең басты бөлмесі Көрхан деп аталады, онда Ахмет Иасауидің мүрдесі қойылған. Кесененің сырты әйнек, сырлы құйма кірпіштермен қапталған., қабырғалары түрлі өрнектермен әшекейленген. Көрханның үстіне қатпарлы күмбез тұрғызылған. Диуани хикмет 3.Алашахан кесенесі – ХIV – XV ғасырлар арасындағы сәулет өнерінің басты бір ескерткіші. Б.з.д ІІ-І ғасырда өмір сүрген. Алаша хан көне қытай, араб деректерінде де есімі аталатын тұлға. Ұлытау жерінде Қаракеңгір өзенінің оң жағасында орналасқан. Кесене Х –ХІ ғасырдағы сәулет өнерінің туындысы, ерекшелігі далалық сәулет өнерінің үлгісінде жасалынған, іргесі текшеленіп қаланып, төбесі күмбезделген. Ондағы өрнек Орта Азияның сәулет өнерінде кездеспейді. Сырты қазақтың дәстүрлі ою – өрнегі, таңдай, жүрекше оюларымен безендірілген. 4.Көккесене – Ақ Орданың астанасы болған Сығанақ қаласының маңында Төменарық деген жердің Солтүстік Батысында 8ш жерде орналасқан бір күмбезді кесене. Сырт беті кілем сияқты өрнек үлгісімен жасалған. Өкінішке орай бүгінгі күні тек жұрнағы ғана қалған.  5. Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі - XV ғасырдың екінші жартысында салынған. А.Иасауи кесенесінің Шығыс жағынан 60м жерде орналасқан, 5 бөлмеден тұрады. XIX ғасырдың соңында қираған. Төбесіндегі күмбезі Иассауидің кесенесінің ішінен табылған. Қалай келгені белгісіз. 1485 жылы қайтыс болған ол Әмір Темірдің ұлы Ұлықбектің қызы екені жазылған. 1895 ж қараусыздықтан бұзылып кеткен, қалған бөлігі 1950- 1957 ж археологиялық қазба жұмыстарынан кейін кірпіштері Ахмет Иасауи кесенесіне жөндеуге жұмсалған деген дерек бар. Зерттей келе кесененің астыңғы сағанасында 5 адамның мүрдесі табылған. Ортасындағы Рабияның мүрдесі деген болжам бар. 6. Қолданбалы өнер - өнер атаулының ішіндегі ең күрделісі, үлкен шығармашылықты қажет етеді. Кез келген сәулеттік құрылысты жасаған соң әрленуіне көңіл бөлу керек, болмаса шыққан шығын зая кетеді. Сондықтан құрылысшылар әдемілеуде қолданбалы өнерді пайдаланған.Жаңа үлгілері қалыптаса бастады, күмбез шатыр пайда болды. Күйген кірпіштен бір жағын түрлі-түсті әйнек сыр жағылған кірпішті пайдаланды. Оның сыры әлі күнге ашылмаған. Орта ғасырдағы құрылыс материалдарының сапалы жасалуынан сәулет өнерінің жоғары деңгейде болғанын көреміз.