5. Табиғи қауіптер: боран, бұрқасын, дауыл, найзағайды сипаттаңыз, қауіптен құтылу шараларын көрсетіңіз

Дауыл – жойқынкүшібаржәнеедәуірсозылатын, 300 м/с (108 км/c) жылдамдықпенсоғатынжел.Дауылдардыңпайдаболуынаауаайналымыныңерекшежағдайдапайдаболып, атмосферадағытепе-теңдіктіңөтежоғарыжылдамдықпенаяқастынанбұзылуыәсеретеді.Дауылүлкенбүліншіліккеұшыратып, адамқұрбандықтарыналыпкеледі, малқырылып, материалдықзалалкелтіреді.Жылдамдығы 40 м/секкүштідауыл 1998 жылдың 18 сәуіріндеШығысҚазақстаноблысындаболды. Байланыспенэлектрберужелілеріүзіліп, үйдіңшатырларынұшырыпәкетті. 11 ауданныңүстіненөткенбұлдауыл 360 млн. теңгегезалалкелтірді. Екіадамқазаболды. Жалаңашкөлметеостанциясыныңауданында (Алматыоблысы) 1958 жылғы 28 қаңтарындадауылкезіндесоққанжелдіңжылдамдығы 22 м/сек. Дауылдыңжойқынсалдарынтөмендетудіңтиімдішарасыретіндетаянғанқауіптуралыхалыққахабарлаудыңжақсыұйымдастырылғанжүйесіменқатардауылдардықауіптілікдеңгейібойыншааудандастыруболыптабылады. Еңқауіптіаймақтатұрғынүйсалуғатыйымсалынып, алқалғанаймақтардасейсмикалықаудандарүшінқабылданғанқұрылыснормаларыенгізіліп, ондапайдаланатынматериалдардыңқолайлыүлгілерікөрсетілугетиіс. Халықтыңдауылкезіндегііс-әрекеті:

• бұқаралықақпаратқұралдарынұдайытыңдау;

• ғимаратішіндеұшқаншынысынықтарынансақтанғанжөн;

• желбаяулағаннанкейінпанаханаданшығуғамүлдемтыйымсалынады;

• даладақалғанкездееңжақыншұңқырдыіздеунемесежердеетпетіненжатукерек;

• ормандаболғанкездееңжақсысыашықорынғашығу; нөсерлідауыл, найзағайжарқылдағанкездежалғызтұрғанағашқа

• жасырынбаңыз, электрберужелілерініңтіректерінежақындамаңыз; дауылдыжел, қарлыборанкезіндеүйдентекерекшежағдайдағанабірнешеадамболыпшығыңыз

Дауылданкейінгінегізгіжұмыстүрлері:

• зардапшеккендердііздеужәнежаралылардығимаратүйінділеріншығару;

• жаныпжатқанжәнежартылайжанғанғимараттардағыадамдардықұтқару;

• зардапшеккендергеалғашқымедициналықкөмеккөрсетужәнеолардыемдеумекемесінежеткізу;

• шыққанөрттісөндіру;

• өндірісобъектілеріндегі, коммуналдық-энергетикалықжелілердегіавариялардыжою.

Бұрқасындарменқарлыборандар

Қазақдаласыныңдолыжелдеріқыстаасақауіпті. Оларбұлуақыттаұзаққасозылатынбұрқасындынемесеборандытудырады. Бұрқасындарқардыбіржерденекіншіжергекөшіріп, онынығыздайды, бұлаумақтағықаржамылғысыныңсуресурстарынаәртүрлітаралуынажәнетопырақтыңәртүрлідеңгейіндетоңазуынаалыпкеледі. Соныменқатарбұрқасындаравиацианың, теміржолжәнебасқакөліктердіңқалыптыжұмысынтоқтататынбиіккүрттікқардыңпайдаболуынаықпалетеді. Қаттыборантелеграфжәнетелефонбайланысыныңбұзылуынасебепболады. Кейуақыттақысқыжайылымдағымалдыңжаппайқырылуынаәкеліпсоқтырады. Халықтытаяудаболатынтөменгітемпературадағықарлыборантуралыөзуақытындақұлақтандырғанынақарамастан 1995 жылғыжелтоқсанныңаяғындаҚазақстанныңсолтүстікжәнеорталықоблыстарында 100-гежуықадамқазаболды.

Шаңдақдауыл - бұлкүштіжелсалдарынанжербетінешаңның, кұмның, топырақтың, тұздыңжәнекөлемі 1 ммазбасқадабөліктердіңауағаұшуы. Қазақстанаумағындашаңдақдауыл – сәуір, мамыржәнеқыркүйекайларындажиібайқалады. Қысайларында, егержербетінқаржаппасасирекбайқалады. КүштішаңдақдауылҚазақстанныңбатысында, Каспийдіңшығысжағалауында, Сырдарияөзеніменаралтөңірегіндегіжазықтаболыпөтті. Бұлдауылдардыңсаныаталғанаудандардажылына 5-6 данбастап, бірнешеондықтарғажетуімүмкін.

Дауыладаморганизміне, қоршағантабиғатпенмеханизмгежағымсызәсеретеді.1960 жылғы 19 мамырдаЕртісбойындашаңдақдауыл 12 сағатқасозылып, соныңнәтижесіндеегісалқабышөлейткеайналды.Дауылкезіндеқалыңшаңнан 3-4 метржердегіадамкөрінбейді, алүйлердекүндізшамжағылды.

Қазақстандағыапаттышаңдақдауылдартуралыертедегімәліметтерденмынаныкөругеболады: 1910 жылдыңқарашасындакешкетамандауылбасталды. Алғашқыкүніжелалапаткүшпенсоғып, үшкүнбойытоластағанжоқ. Осыуақытбойыкүндізқараңғыболғандықтанүйлеріненешкімшыққанжоқ. Ауадашаңкұмжәнеқарменқатарұсақтастардаұшыпжүрді. Желдаладағымалдыбелгісізжаққаайдапкетіп, жаппайқырыпкетті. БірМаңғыстауауданыныңөзінде 0,5 млнкойменешкі, 0,4 млнжылқы, 0,3 млнтүйеқырылды.

Найзағай – адамүшінөтеқауіпті, соныменқатаролавариялықахуалдытудыратынкөзгеайналуымүмкін.

Найзағайжақындағанкездегісақтықшаралары: 

• Егерсізнайзағайболардыңалдындақаласыртындаболсаңыз, алдыналатоқтап, қауіпсізорындыіздеңіз. Найзағайкезіндеормандажалғызағаштыңжәнебірдеңгейдеорналасқанағаштардыңжанынатоқтауғаболмайды. Биікемес, ұшарбасықалыңағашарасынажасырынғанжөн. Алайданайзағайдыңеменге, терекке, талшынға, шегершінгежиірек, алшыршаға, қарағайға, бүккесиректүсетіндігінестеұстауқажет. Алүйеңкіменқайыңғаөтесиректүседі.Тоғайдыңшетіменүлкенегістіктеболудақауіпті. Сулыжерменсуаттардыңжанындажүрументоқтауасақауіпті. 

• Таулыжерденайзағайболардыңалдындабиіктіктен - жотадан, төбедентөментүсукерек. Жүргеннемеседемалғанкездежартасқа, қабырғағасүйкенугенемесеұстауғаболмайды. Табиғимекен – жартастағыүңгірдеқабырғаданкеміндеекіметрқашықтықтажасырынуғаболады. 

• Ашықалаңданайзағайданқұрғақшұңқырменжырадажасырынуғаболады. Егероларсуғатолса, оданкеткенжақсы. Құмментасараластопырақтазатопыраққақарағандақауіпсіз.

• Найзағайаймағындаабдырапжүругеболмайды.

• Барлықметалдықзаттардыадамдардан 15-20 метрқашықтықтақоюкерек.

• Отыраралдындатопырақүстінеполиэтилен, киімтөсеңіз.

• Арқаныеңкейтіпбастытөменқаратып, аяқтыңтабанынбіргеқосып, қатарласаотырғанжақсы.

• Найзағайболардыңалдындажүзуқұралындаболғанадамкешікпейжағағаұмтылукерек. Егербұлмүмкінболмаса, қайықтыкептіріп, құрғақкиімкиіп, діңгектітүсірукерекнемесеонысуғаескекнемесебөренеарқылытөментүсірукерек. Құтқаружелетін, етіктікиіп, жаңбырсуыныңқайықтыңсыртынақарайағатындыетіпполиэтиленжамылукерек. Албұлжағдайдаполиэтилендіңгеккенемесесуғатимеуітиіс. Найзағайкезіндеякорьдіберугенемесетаңдауғаболмайды, өйткеніякорьарқанынайзағайсоққысынанэлектөткізгішкеайналады.

• Найзағайсоққанкездегікөмеккөрсетуәдістері: Көмектікештірмеуқажет. Найзағайдыңсоғуынанадамныңтіріқалатынкездерідеболады. Жасандытынысалдыруменжүректісылаудыбірминуттенартықтоқтатпай, зардапшегушідеөлімбелгілеріашықбайқалғаншажалғастырукерек.