21.Клетка мембранасының эндо- және экзоцитозы.

Биомембраналар арқылы тек усақ молекулалы заттар ғана өткізіліп коймай, сол сияқты ірі молекулалы қосылыстар жоне ұсақ түйіршіктер де отеді мысалы, жаңадан синтезделген митохондриялық ақуыздар митохондрия мембранасын созылған тізбек күйінде кесіп отсе, ядролық ақуыздар ядродағы поралар арқылы өтеді.Заттардың тасымалдану бағыттарына жөне тасымалданатын заттар сипатына қарай трансмембраналық тасымалдану үдерісінің бірнеше түрлері белгілі:1) Эндоцитоз-заттардың сыртқы ортадан жасушаға енгізілуі, оның 3 тетіктері белгілі:а) Пиноцитоз-еріген макромолекулалық қосылыстардың жасушаға енгізілуі;Пиноцитоз-конститутивтік үдеріс, яғни ол кез-келген жасушада үнемі кездесетін құбылыс. Жасуша цитоплазмасында, өсіресе плазмолемма айналасында, үнемі ұсақ мембраналық кепіршіктер, яғни инвагинациялар, пайда болып отырады. Олар плазмолемма бетіне жақын орналасқан басқа көпіршіктермен қосылып алғашқы эндосомаларға айналады. Олардың қызметі сыртқы ортадан кіші молекулаларды, су және еріген ақуыздарды өздерше қосып алып жасушаға енгізу болып табылады. Кепіршіктер ете ұсақ болады, диаметрі 4нм, бірақ олардың санының ете кеп болуы нәтижесінде кеп мелшерде заттарды тасымалдайды.б) Фагоцитоз-катты түйіршік затгардың жасушаға енгізілуі; Фагацитоз-ірі түйіршіктердің плазмолемма бетіндегі коптегенрецепторлармен байланысуынан басталады. Осыдан кейін рецептор -лиганд кешені плазмолемманың инвагинациялануы (ішке қарай қайырылып ісінуі) нотижесінде фагосомага айналып жасуша ішіне енеді.в) Рецептор арқылы жүзеге асатын эндоцитоз — бұл кезде жасушаға енгізілетін заттар алдын ала плазмолемма бетіндегі рецепторлармен байланысып, содан кейін жасушаға енгізіледі. Бұл үдеріс әсіресе иммундық реакцияларда жиі кездеседі.2) Экзоцитоз-түйіршіктердің және ірі молекулалы қосылыстардың жасушадан шыгарылуы. Оның 2 түрі белгілі:а) секреция,б) экскреция.Экзоцитоздың ең жиі кездесетін одісі — секреция, яғни еріген заттардың (ірі не ұсақ молекулалық) секреторлық кепіршіктер арқылы сыртка шыгарылуы. Жасушалардың секреторлык қасиеті туралы көптеген деректер жинакталған.

Экзоцитоз механизмі. 1) ЭПТ немесе Гольджи комплексінен везикуладағы заттар бөлінеді (ажыратылады); 2) мембранаға тасымалданады; 3). Везикула онымен қосыла отырып өзінің қызметін анықтайды.

Экзоцитоз нәтижесінде бөлінетін заттар 3 топқа бөлінеді:

1. Антигендер

2. Жасушадан тыс матрикстік заттар

3. Сигнальдық молекулалар (гормондар, медиаторлар).

22 Мембранадан трофикалық және катаболиттық заттардың өтуі. Мембраналық қайта құрылуы.

Жасушаның құрамындағы заттар сыртқы ортадан биомембрана арқылы бөлінеді. Жасушаның барлық ірі органоидтері де биомембраналары арқылы цитоплазмадан бөлініп тұрады. Биомембрана жасуша тіршілігінде аса маңызды рөл атқарады. Ол жасуша және органоидтердің ішіне және сыртқа қарай заттардың өтуін реттеп отырады. Кейбір заттар биомембраналардан өте алмайды. Мұндай заттардың биомембраналардан өтуін ерекше түтіктер жүзеге асырады, олар заттарды қатаң бір бағытта тасымалдайды. Кей заттар биомембранадан оңай өтеді. Биомембрана жасушаның ерекше іргетасы болып есептеледі. Онда белгілі бір реттілікпен нәруыздар орналасқан. Соның арқасында бір-бірімен тығыз байланысқан күрделі биохимиялық процестер — тынысалу және фотосинтез жүзеге асады. Мембраналар сигналдарды өткізуде үлкен рөл атқарады. Мысалы, жүйке тітіркеністерін және әр түрлі химиялық сигналдарды өткізуде.Белсенді (активті) тасымалдау деп заттың электрохимиялық потенциалы аз орнынан оның көп орнына қарай тасмалдануын айтады. Мембранада белсенді зат тасмалдау өздігінен жүре алмайды. Ол аденозин- трифосфат (АТФ) қышқылының гидролиздену процесімен қатар жүреді, яғни бұл тасмал АТФ-те жинақталған энергияны шығындау есебінен болады..