Правапіс канчаткаў назоўнікаў першага скланення ў адзіночным ліку

Да першага скланення адносяцца назоўнікіжаночага роду з канчаткам –а, -я: кропля, Радзіма, парта, доля. Склонавыя канчаткі гэтых назоўнікаў залежаць ад характару асновы і націску.

цвёрды

зацвярдзелы

г,к, х

мяккі

вада, школа, хата

мяжа, шаша, кара

нага, рука, страха

ралля, пожня, зямля

-е

• пры аснове на цвёрды:вадзе, школе, хаце, у вадзе, у школе, у хаце.

• пры асновке на г,х, якія чаргуюцца з з,с: назе, страсе, на назе, на страсе

-ы

• пры зацвярдзелай аснове: мяжы, шашы, кары, на мяжы, на шашы, на кары.

• Пры аснове на к, што чаргуецца з ц і нацмск падае толькі на аснову: рэчцы, лыжцы, на рэчцы, у лыжцы.

-і

толькі пры мяккай аснове: раллі, пожні, зямлі, на раллі, на пожні, на зямлі.

-э

толькі пры аснове на к, якое чаргуецца з ц, і націск падае на канчатак: мука – муцэ, у муцэ; шчака – шчацэ, на

шчацэ; дачка – дачцэ, аб дачцэ.

-ой (-ою),

-ёй (-ёю)

пад націскам:

зямлёй (ёю), страхой (ою), дачкой (ою).

-ай (-аю),

-яй (-яю)

не пад націскам:

рэчкай (аю), песняй (яю), пожняй (яю).

Да другога скланення адносяцца:

1. Назоўнікі мужчынскага роду з нулявым канчаткам у назоўным склоне адзіночнага ліку: край, воцат, цукар, агонь, Алесь, Іван.

2. Назоўнікі тыпу: Пятро, Дняпро.

3. Назоўнікі на –а з ацэначнымі суфіксамі –іск-а(-ыск-а), -ішч-а: агніска, вятрыска, гарадзішча.

4. Назоўнікі ніякага род, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку заканчваюцца на –о(-ё), -а, -е: вядро, рыззё, мора, поле.

5. Пяць назоўнікаў на –мя: семя, вымя, полымя, бярэмя, імя.

З канчаткам –а(-я) ўжываюцца:

• назоўнікі з суфіксам –ок: беражок –беражка, лясок – ляска, садок –садка, вяршок – вяршка, лужок – лужка.

• назоўнікі, якія абазначаюць:

1. Асоб і істот: чалавека, ката, вераб’я, асла, брыгадзіра.

2. Канкрэтныя прадметы рэчаіснасці, якія паддаюцца лічэнню, або іх часткі: памідора, аўтобуса, стала, пня, каўняра.

3. Органы і часткі цела чалавека, жывёлы: носа, ілба, рога, хваста, рота, языка. Выключэнне: твару.

4. Пэўныя прамежкі часу, меры даўжыні, плошчы, вагі, аб’ёму, грашовыя адзінкі: года, сеанса, панядзелка, чэрвеня, кіламетра, рубля, долара, літра, тыдня.Выключэнне: веку, ранку, абеду; згоду ў гол, без году тыдзень.

5. Навуковыя ці тэхнічныя тэрміны або канкрэтныя паняцці: дзейніка, дзеяслова, прыназоўніка, сюжэта, твора, сінуса, ромба.

6. Грамадскія арганізацыі, прадпрыемствы, установы, вайсковыя падраздзяленні: ліцэя, універсітэта, прафсаюза, завода, узвода, штаба.

7. Назвы танцаў, народных і спартыўных гульняў, картачных гульняў: крыжачка, футбола, тэніса, покера, брыджа.

8. Геаграфічныя і астранамічныя паняцці, населеныя пункты і мясцовасці: горада, Мінска, хутара, узгорка, мыса, Везувія.

З канчаткам –у(-ю) ўжываюцца:

1.Назоўнікі, якія абазначаюць:

• абстрактна-разумовыя паняцці, адцягненыя якасці, прыметы,а таксама апрадмечаныя дзеянні, працэсы, стан, розныя адчуванні, пачуцці: вопыту, болю, характару, ад’езду, кашлю, болю, падвозу, голаду, жалю, смутку, колеру, поспеху, ідэалу;

• напрамкі ў прасторы, месца, форіу, памер, а таксама неакрэсленыя прамежкі часу: шляху, краю, схілу, мінімуму, моманту, але: ПОЎДНЯ;

• грамадскія фармацыі, сацыяльна-палітычныя і навуковыя плыні, навуковыя тэорыі: класіцызму, сацыялізму, атэізму;

• з’явы прыроды, стыхійныя падзеі, бедствы: марозу, прыліву, ветру, пажару, галалёду;

• розныя захворванні: апендыцыту, тыфу, радыкуліту, грыпу;

• розныя падзеі ў грамадскім жыцці: фестывалю, кірмашу.

2. Рэчыўныя назоўнікі, якія абазначаюць:

• розныя рэчывы, масу, матэрыялы хімічныя элементы і злучэнні, лякарствы, некаторыя віды ежы: бензіну, клею, халадніку, пеніцыліны, квасу, натрыю, цукру, але: АЎСА, ХЛЕБА.

3. Зборныя назоўнікі: лесу, інвентару, тыражу, фальклору, люду.

Некаторыя назоўнікі могуць ужывацца з паралельнымі канчаткамі –а(-я), -у(-ю). Гэта залежыць ад значэння назоўніка, якое ён набывае ў канкрэтным кантэксце: Ля дома (будынка) старшыні стаяла машына. Алесь атрымаў пісьмо з дому (сям’і, родных). Сустрэцца каля ясеня (канкрэтны прадмет) і стул з ясеню (матэрыял); алмаза (каштоўны камень) - алмазу (мінерал), бастона (танец) – бастону (тканіна), вывада (провад або прыстасаванне для сувязі са знешнім асяроддзем) – вуваду (суджэнне), закона (дакумент) – закону (правіла), пейзажа (жанр жывапісу) – пейзажу (краявід), інструмента (прадет) – інструменту(сукупнасць прадметаў).