30.Интрузивті денелердің үйлесімсіз жатыс түрлеріне сипаттама

Батолиттер (грек. батос- терендік) - көлемі аса ірі(100-200 кв. км. -ден аса), құрамы гранитоидты болып келетін, өзін қоршаған жыныстармен үйлесімді жəне үйлесімсіз орналасқан сопақша немесе дұрыс пішінді интрузивті дене. Батолиттер пайда болуы қатпарлану процесімен бірге немесе одан соң да болуы мүмкін. Пайда болуы əртүрлі жағдайлармен байланыстырылып түсіндіріледі: а ) гранитизация процесімен- магмалық ерітінділер көтерілген кезде жолындағы таужыныстарды ерітіп, өзгертеді, қышқылдандырады; б ) жабыныңдағы таужыныстарының магма камерасына құлап түсіп, еруінен; в ) магма көтерілген кезде жан-жағындағы жыныстар бірте-бірте еріп, магмамен сіңісуінен; г ) жер кыртысына енген магма оның көлемді аймағын көтеріп, бұрын түзілген жыныстар құрылымын бұзбайды. Батолиттер сыртқы жағында диорит, сиенит, габбро пайда болады. Қазақстанда батолиттер біршама жақсы дамыған. Мысалы, Күнгей Алатауындағы- Алматы, Орталық Қазақстандағы- Қызылтау батолиттері жəне т.б. Штоктер (неміс.- таяқ, діңгек) - көлемі100км. кіші болып келетін, жалпы пошымы цилиндрге ұқсас, көбінесе, жарықтары мол белдемдерге немесе тектоникалық жарылыстар түйіскен жерлерде пайда болған үйлесімсіз денелер. Штоктер құрамы да əдетте қышқылды болып келеді. Ол барлық қасиеттері жағынан батолитке ұқсас, айырмашылығы көлемінде ғана. Мысал ретінде Орталық Қазақстанның Қызыларай массивін келтіруге болады жəне т.б. Дайкалар (шотлан.- қабырға) - жер қыртысындағы тік жəне көлбеу жарықтарды магма толтыру нəтижесінде пайда болатын параллельді қабырғалармен шектелген үйлесімсіз интрузивті денелер. Дайкалар параллельді, радиалды жəне сақиналы түрлерге бөлінеді. Құрамы əр түрлі. Қалыңдығы бірнеше жүз метрлерге, ұзындығы ондаған километрге жетеді.

31.Интрузиялардың жасын анықтау әдістері

интрузивті жыныстар түзуші минералдар құрамындағы радиоактивті элементтердің ыдырау өнімінің мөлшерін анықтауға негізделген, абсолюттік геохронология тəсілі жиі пайдаланылады. Оның ішінде изотопты қорғасын жəне рубидий-стронций түрлері жақсы қорытындылар береді. Интрузиялардың салыстырмалы жасы, оны қоршаған жыныстар мен арақатынастылығын зерттеу арқылы анықталады. Интрузиямен оның айналасындағы жыныстар арасыңдағы арақатынастық алғашқылардың сыйыстырушы жыныстарға белсенді əсерімен немесе интрузивті массивтің үгілген бетіне трансгрессивті жабылған кейінгі жыныстар арқылы сипатталады. Алғашқысын белсенді немесе "ыстық", ал кейінгісін белсенсіз немесе "суық" жапсар деп атайды.

32.Интрузия жапсарлары: белсенді және белсенсіз жапсарлардың белгілері

"Белсенді жапсар", белгілеріне: а) интрузияда оны қоршаған таужыныстары кесектерінің болуы; б) интрузиядан жан-жаққа тараған апофизалар; в) жапсарлы метаморфизм əсерінен сыйыстырушы жыныстардың жаңадан кристалдануы жəне басқадай өзгеруі. "Суық жапсар"- деп аталатын жағдайда шөгінді, вулканогенді жыныстарда интрузиялардың үгілген кесектері, малтатастары, кейбір минералдары кездеседі. Сонымен интрузия өзі бұзып-жарған жыныстардан əрқашан жас деген қағиданы есте ұстау керек. 68 суретте гранодаритті интрузиясының «белсенді» жəне «белсенсіз» жапсарларын жақсы байқауға болады. Ол юра мен девон жыныстарымен «белсенсіз», ал кембрий мен төменгі ордовик түзілімдерімен «белсенді», «жапсарлы болып орналасқан.