5. Түрік және түргеш қағанаты

ҮІ ғасырда Қазақстан территориясында аса күрделі саяси оқиғалар болды. Алтай-Сібір, Монғолия жерінде мекендеген тайпаларының үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген түрік қағанаты атты феодалдық мемлекет құрды. Мемлекет басшысы түрік тайпасының ашина руының ұрпақтарынан шықты. ''Түрік’’ этнонимінің алғаш рет аталуы, қытай жылнамаларнда кездеседі және ол 542 жылға жатады. Түрік қағаны Бумынь 552 жылы көктемде аварлар ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңіліске ұшыратады. Осы кезден бастап түрік билеушілері қағандар атағын алады, сөйтіп аварлардың бұрынғы күш қуатына да, олардың барлық иеліктеріне де өзін мұрагер ретінде орнықтырған Бумын түрік руларының тұңғыш қағаны болды. Отырықшы аудандардың байлығын иеленуге ұмтылу түріктердің Батыстағы, Орта Азиядағы онан арғы саясатының негізі болды. Жаңадан құрылған түріктердің алып мемлекетін қаған басқарды. Қағанның билігі шексіз мұрагерлік түрде болса одан кейінгі билік қаған сайлаған ұлықтардың қолында болды. Оларға ябғу, шад, елтебер атақтары берілген. Сот істерін бұйрықтар мен тархандар атқарған жергілікті жерлерде қағанның негізгі тіректері бектер болған қара жұмыс істейтін қаналушы халық түркі тілінде ''қара бұдындар’’- деп аталған. ‘’Тат’’- деген әлеуметтік правосыз бір тап болған ''Тат'' түрікше - құл деген мағынаны білдіреді. Сонымен түріктердің әлеуметтік тұрғыдан мынандай 3-топқа бөлінгендігін білеміз. 1/ Бектер; 2/ Қара будындар /бухара халық/; 3/ Тат- /құлдар/ қағанаттың ішкі сыртқы жағдайларының шиеленісуінің салдарынан 603 жылы түрік қағанаты батыс, шығыс болып екіге бөлінді. Қағандықтың халқының этникалық құрамы ‘’Он оқ будын’’ тайпалары болған. Батыс Түрік қағанаты ''ежелгі усун жерлеріне’’ ірге тепті, демек оның аумағы ендік бағытта Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерлерді алып жатты. Шу өзенінің шығыс жағын дулулардың 5 тайпасы, ал батыс жағында нушибилердің 5 тайпасы мекендеген. Батыс Түрік қағанатының ордасы Суяб қаласы болды. Қырғыздың /Тоқмақ қаласының маңы/ жазба деректерде қағанаттың тарих сахнасына көтерілген уақыты жегу қаған /610-618ж.ж./ мен Тон қағанның қағандық құрған кездері. Тон Жабғу қағанның баласы Тарду Шадтың Тохорстан мен Канису Ауған жерлеріне жүргізген жорықтарының нәтижелі аяқталуы қағандықтың оңтүстіктегі шекарасын Индияға дейін кеңейткен.

Батыс-Түрік қағандығында билік сатылы түрде жүргізілген. Қаған билігі шексіз мұрагерлік түрде жүргізілсе одан кейінгі билік қаған сайлаған ұлықтың қолында болған. Үшінші билік Қаған руының үстем тап өкілдерінің қолында болған -оларға берілген. Сот функцияларын бұйрықтар мен тархандар орындады.

Қағанат негізгі қара жұмыс істейтін халқы түркі тілінде ‘’қара бұдындар’’ -деп аталған. Бұл сөз қазақ халқының ‘’Қалың бұхараң немесе ‘’Қара халық’’- деген сөздердің мағынасына сәйкес келеді. Алым-салық төлейтін барлық ауыртпалықтың ауыр жүгін көтеретін осы ‘’Қара будындар’’ болған.

Түрік қағанатында қанмен төлейтін салықтың да түрі болған. Ол әскери міндеткерлік қызмет атқару. Олар майдан шебінің алдында жүрген. Мұндай қызметті көбінесе тәуелді тайпалардың адамдары атқарған.

Батыс-түрік қағанатында әлеуметтік-экономикалық және саяси қатнастардың ала-құла, үстемдік ету мен бағыну түрлерінің алуан түрлі болуына қарамастан батыс-түрік қағанатында таптардың құрылу және ертедегі феодалдық қоғамдық қатнастардың біршама тез қалыптасу үрдісінің жүргені анық. Қағандық үшін дулу мен нишаби тайпаларының арасында талас басталды да өкімет үшін болған он алты жылғы созылған /640-657/ ұзақ соғыс қағандықты мүлде әлсіретеді. Қағандық Іле өзеніне дейінгі аралықта екі үлкен тайпаның қол астында екіге бөлініп кетеді. Батыс-түрік қағанатының іштей әлсірегенін білген Тан империясы оның жеріне басып кірді, түрік тайпалары әсіресе түргештердің саяси белсенділігінің арқасында ұзаққа созылған соғыс нәтижесінде өз тәуелсіздігін жеңіп алды.