14. Ғалым-демократ Шоқан Уәлиханов

Атақты қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов 1835 жылы туып, 1865 жылы дүние салды. 12 жасқа дейін ауылда білім алып 1847 жылы Омбыдағы кадет корпусына оқуға түседі. Шоқан кадет корпусында жалпы білім беретін пәндерден терең білім алады. Омбыда ол белгілі орыс жазушысы Д.М.Достаевский және революциялық демократтармен танысады. 1856 жылы ол орыстың атақты саяхатшысы П.П.Семеновпен танысады. Бұл кездесу оның ғылым жолына түсуіне үлкен рөл атқарады. Ол Семеновпен бірге Тяньшань, Ыстық көл, Құлжа өлкелерін зерттеуге қатысады. 1857 жылы ол Алатау қырғыздарына саяхат жасап “Манас” дастанының біраз бөліктерін жазып алады. Зерттеудің нәтижесінде ол Жетісу мен Қырғыз өлкесінде бірнеше қалалар болғанына, егіншілік кәсібімен шұғылданған отырықты тайпалардың өмір сүргеніне көз жеткізді. Ол 1858 жылы Маркополадан соң бірінші рет Қашқарияға саяхат жасап өзінің атақты шығармасы “Алтышар немесе Қытайдың кіші бұқар (Нан-Лу) провинциясының Шығыстағы 6 қаласы туралы” еңбек жазады. Бұл еңбек Ресей ғалымдарынан жоғарғы баға алады, ұзамай ағылшын тіліне аударылады. 1830 жылы ол Петербургқа келеді. Петербург ғалымдары ержүрек саяхатшы, Орта Азия мен Қазақстан халқының өмірінің білгірі деп санап орден сыйлайды, әскери шенін қосады.

Ол Петербургта бір жыл болғанда рухани жағынан баии түседі, оның демократиялық көзқарасы тереңдейді. Ол Орта Азия мен Шығыс Түркістанның географиялық картасын жасайды. Шығыс тануда, география саласындағы еңбектерінің нәтижесінде ол Орыстық географиялық қоғамының мүшесіне сайланады. Шоқан 1864 жылы Қазақстанның оңтүстігін жаулап алуға шыққан Черняевтің отрядына аудармашы болып қатысады. Жаулап алушылардың қазақ халқына жасаған қаталдығымен келіспей ол Черняевтан бөлініп кетеді.

Шоқанның қайтыс болуына байланысты орыстың географиялық қоғамы шығарған некрологқа оны орыс ғылымында теңдесі жоқ оқиға, ол түрік халықтарының өмірі туралы ірі маңызды еңбектер жазатын еді деп жазады.

15. Ақын-ағартушы Абай Құнанбаев

Ақын-демократ Абай 1845 жылы туған. Абай қазақтың жазба әдебиетін негіздеуші. Ол ауыл молдасынан сауат ашып, Семейдегі медреседе бірнеше жыл оқиды. Ол қазақ халқының ауыз әдебиеті, Шығыс ақындарының орыс әдебиетін өз бетімен оқып терең білім алады. Ол 40 жасында “Жаз” деген тұңғыш өлеңін жазады да өмірінің қалған 20 жылын әдебиетке арнайды.

Абай өз өлеңдерінде халықты білімге, өнерге, халық мүддесі үшін еңбек етуге шақырады.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресейдің отаршылдық әрекетінің тереңдей түсуі, үстем тап өкілдерінің зорлық зомбылығы қазақ халқына қайғы-қайрат әкелгенін Абай өз өлеңдерінде әшкерелейді, ол халық бұқараның мүддесін қорғайды.

Халық бұқрананың тұрмыс күйін жақсартуды Абай еңбекпен, егіншілік кәсібімен, қолөнермен шұғылданумен байланыстырады.

Абай халық бұқараны, жастарды білімге шақырып қазақ қоғамындағы надандықты, онан халыққа келетін қиянатты әшкерелеп отырды.

Абай өз шығармасында халықтар достығын дәріптеді. Ол орыс тілін үйреніп, орыс мәдениетін, әдебиетін меңгерді. Абай орыстың жер аударылып келген революционер-демократтарымен танысады. Ол Пушкин, Лермонтов, Крылов, Салтыков-Щедрин, Толстой, Тургенев, Герцен, Белинский, Чернышевский, Добролюбов және тағы басқа жазушылардың, батыс классиктерінің (Гете, Байрон, Мицкевич т.б.) шығармалырымен танысты, қазақшаға аударды.

Оның төңірегіне талантты жастар топтасты. Сөйтіп Абай мектебі қалыптасты.

Ол орыс халқымен достық қатынаста болуға, орыс тілін, мәдениетін үйренуге шақыра отырып, Ресейдің отаршылдығын, орыс чиновниктерінің озбырлығын әшкереледі.

Абайдың 45 сөзден тұратын қара сөздері халыққа білім, мәдениеттің қажеттігін айтып, жастарды адамгершілік, имандылық, әдептілікке шақырады.