2.3 Еңбекақы бойынша есебін талдау

Егін шаруашылығының өндірісіне жұмсалған шығындар есебі мынадай элементтер бойынша жүргізіледі:

«Материалдық шығындар» - өндірісте пайдаланылатын еңбек заттарына, сондай – ақ басқа кәсіпорындар атқаратын өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтерге жасалатын шығындар. Материалдық шығындарының құрамына тұқыммен отырғызылатын материалға, жем- щөпке, бақа да ауыл шаруашылығы өніміне, минералды тыңайтқыштарға, мұнай өнімдеріне, электр энергиясына, мұнай өнімдерін қоспағандағы отынға жасалатын шығындар, басқа да материалдық шығындар кіреді;

«Еңбекақы төлеу шығыны» - штаттағы, сондай – ақ штаттан тыс қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу;

«Әлеуметтік аударым» - белгіленген нормалар бойынша еңбекке ақы төлеу шығындарынан шегерілетін өнімнің, жұмыс пен қызметтің һзіндік құнына енгізілетін қаржылар;

«Негізгі қорлардың амортизациялық қаржылары» - өндірістік негізгі құралдар бойынша, олардың бастапқы негізге ала отырып белгіленген нормалар мен есептен шығарылатын амортизациялық қаржылар;

«Басқа да « шығындар – қызметкерлердің іс – сапарына және орын ауыстыруына жұмсалатын шығындар, жалдау ақысы, сақтандыру төлемдері, салымдар мен алымдар, байланыс, есептеу орталықтары қызметіне төленетін ақы және т.б. Еңбек төлемі бойынша есеп айырысуды әртүрлі кәсіпорындарда мынадай құжаттар жүргізеді. Есеп айырысу төлеу тізімдемесінде оны саны мен қатар жалақы беру үшін де пайдаланады: есеп айырысу тізімдемесінде және жеке толтырылған төлеу тізімдемесінде; әрбір жұмысшыға жасалған еңбек төлемінің арнайы есеп айырысуларына (бөлек парақтарда) жыл бойы пайдаланатын кітапқа тігілген есеп айырысу тізімдемелерінде.

Есеп айырысу төлеу тізімдемесі – жиынтық құжат онда есептеген еңбек төлемінің барлық түрі және жұмыс істеп жүргендерге берілген басқа да төлемдер сондай-ақ күші бар заңдарға сәйкес жасалған ұсталымдар мен шегерімдер жинақталған.

Қызметкерлер мен еңбек төлемі бойынша синтетикалық есебі 3350 «Қызметкерлер мен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу» шотында жүргізіледі. Бұл пассивті шот.

Жалпы шаруашылық және әкімшілік басқару қызметкерлеріне есептелетін еңбекақы сомасына арналған 7210 шот «Жалпы және әкімшілік шығысндары» шотында жүргізіледі.

Өндірістік саладағы кәсіпорында еңбекақы есептелгенде 3350 шот кредиттелініп, 9 бөлім шоты дебеттеледі:

- 8012 шот «Еңбекақы» негізгі өндірістегі жұмысшыларға есептелген еңбек ақы сомаларына

- 8032 шот «Еңбекақы» қосалқы өндірістің қызметкерлеріне есептелген

еңбекақы сомасы;

- 8042 шот «Еңбек ақы» цех (жалпы өндіріс) қызметкеріне есептелген еңбекақы сомасы.

Еңбекақы төлемі «Ұлттық валюта кассасындағы қолда бар ақша» 4230 дебет шоты бойынша және 1010 кредит шоты бойынша көрініс тапқан.

Лауазымды қызметтегілермен есеп айырысу есебі үшін 3351 «Лауазымды қызметтегі тұлғаларға берешек» шоты ашылған. Лауазымды қызметтегі тұлғаларға есептелетін еңбекақы сомасын «Жалпы және әкімшілік шығындары» 7210 шоты дебеттеліп, 3351 шот кредиттеледі.

Демалыс төлемақысының бір жылда сіңірген еңбегі үшін берілетін жыл сайынғы сыйақының резервін 3352 «Қызметкерлерге демалыс бойынша есептелген берешек» шоты кредиттелінеді де, мына шоттар дебеттеледі:

7110 шот «Тауарларды (жұмыстарды, қызметті) өткізу шығыны»

7210 «Жалпы және әкімшілік шығындары» - қызметкердің еңбекақысынан есептелетін резерв саомасына;

8012 «еңбекақы», 8032 «еңбекақы», 8042«еңбекақы» - негізгі және қосалқы өндірістегі жұмысшылар еңбекақысынан есептелген резерв сомасына.

Жылдық түгендеу демалыс төлем резервінің дұрыс құрылуы және пайдаланылуын тексеру аса қажет.

3350 шоттың кредитінен шоттардың дебетіне көшірілген талдау есебін талап ететін сомалар тиісті баптарға, тапсырыстарға және басқа да есеп объектілеріне жазылуға тиіс. Бұл мақсаттар үшін «жалақыны бөлу» деп аталатын әзірлік кестені пайдаланады да. Оған жазбаларды бастапқы құжаттардан түсіреді.

Жинақтаушы зейнетақы қорына аударымды ұстау 3350 дебет шоты және 3220 «Жинақтаушы зейнетақы қорымен есеп айырысу» кредит шоты бойынша жүзеге асырылады.

Кәсіпорынның қаражаты есебінен уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша және басқа төлемақылар бойынша есептелетін жәрдемақы сомасы 3350, 3351 дебет шоты және кредит шоты бойынша жүзеге асырылады.

Жеке табыс салығын ұстау 3350, 3351 дебет шоттары бойынша және 3230 «Бюджетпен басқа да есеп айырысулар» кредит шоты бойынша көрініс табады.

Еңбекақыдан ұстау және шегеру 3350, 3351 дебет шоты бойынша және мына кредит шоты бойынша көрініс табады:

1251 «Қызметкер және басқа да тұлғаның берешегі» - ұсталынған есеп берушілік соамсы; жетіспеуші, яғникем шығушылық; шығындар мен талан-тараж; кредтке алынған тауарлар және т.б.

Кесімді еңбекақы-жұмысшы-қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру мақсатына қолданылады. Еңбек ақы төлеген кезде алдын-ала белгіленіп қойған деңгейде әзірленген өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне есептейді(дана, т, кг, т.б.) еңбек ақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда жұмысшыға тиісті еңбек ақы, олардың өндірген өһнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндіруге тиісті өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты оындауға керекті уақыт болып саналады. өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт ішінде жасап шығарылатын, өндірілетңн өнімнің саны және көлемімен анықталады.

Қорытынды

Қандайда болмасын кәсіпорында өнім шығарудың артуы, соның есебінен олардың экономикасының дамуы еңбекақының дұрыс жолға қойылуына тікелей байланысты.

Нарықтық жағдайда еңбекақыға деген көзқарас өзгеруде кім көп жұмыс істесе, сол көп табыс табуы тиіс.

Тауарды сатудан түскен қаржылар тауар өңдірушілердің еңбектерінің сандық және сапалық бағалығының және жеке табыстарының негізгі көздері жоғары өлшеміне айналады.

Жалақының нысаны мен жүйесі жалақының шамасы, еңбектің саны мен сапасы арасындағы байланысты белгілейді және өз еңбегінің қортындысына байланысты жалақынын белгілі тәртібін есептейді.

Кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылардың еңбек өнімділігінің өсуі ол еңбекақыны ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Сонымен, курстық жұмысты қысқаша шолып өтетін болсақ: бірінші тарау еңбекақы есебінің жалпы түсінігіне, жүргізілу тәртібіне, Қазақстан Республикасындағы еңбекақы жүйесіне, шетелдік тәжірибелерді қарастырдық; екінші тарауды зерттеу объектісі ретінде алынған «Бұлақ – Астық» ЖШС-тігінің қызметін, қаржылық жағдайын, оның еңбекақы ұйымдастыру мәселелерін талқыладық.

Қосымшалар

1 – кесте.

«Бұлақ-Астық» ЖШС – ның негізгі экономикалық көрсеткіштері

№	Көрсеткіштер	2007 жыл	2008 жыл	Ауытқу
				+ ;−		%
1	Өнім өткізуден түскен табыс, мың тг	653255,0	869565,0	216310,0	133,1
2	Өнімнің өзіндік құны, мың тг	645235,0	845698,0	200463,0	131,0
3	Жалпы табыс, мың тг	8020,0	23867,0	15847,0	297,6
4	Қаржыландыру шығындары, мың теңге	2365,0	18415,9	15165,8	567
5	Еңбекақы қоры, мың тң.	195976,5	260869,5	64893,0	131,1
6	Жұмысшылардың орташа тізімі, адам	154	125	-29	81,2
7	Орташа еңбекақы, теңге	106,0	173,9	67,9	164,0
8	Кезең шығындары, мың тң.	4235,0	3658,0	-577,0	86,4
9	Өнімді өткізу шығындары, мың тң.	785,0	2569,0	1784,0	327,2
10	Жалпы және әкімшілік шығындар, мың тг.	1523,0	2156,0	633,0	141,5
11	Пайыздар бойынша шығындар, мың тг	1256,0	1689,0	433,0	134,5
12	Негізгі қызметтен түскен табыс, мың тг.	3562,0	6856,0	3294,0	192,5
13	Негізгі емес қызметтен түскен табыс, мың тг.	5269,0	6856,0	1587,0	130,1
14	Салықтан кейінгі табыс, мың тң.	3274,0	6451,0	3177,0	197,0
15	Таза табыс, мың тң.	3274,0	6451,0	3177,0	197,0
16	КТС, мың тң.	288,0	405,0	117,0	140,6
17	Негізгі қор, мың тг.	504217,0	1695628,0	1191411,0	336,3
18	Айналым активтер, мың тң.	569613,0	1438382,0	868769,0	252,5
19	Қор қайтарымы	1,30	0,51	-0,79	-
20	Қор сыйымдылығы	0,77	1,95	1,18	-
21	Активтердің айналымы	1,15	0,60	-0,55	-
22	Сату табыстары	81,4	36,4	-45	-
23	Рентабельділік деңгейі	0,01	0,01	-	-

2 – кесте.

«Бұлақ-Астық» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігінің қоғам бойынша 2008 жылы бидай өндірісіне жұмсалған шығындар мәліметтері

Шығын баптары	Өсіруге кеткен		Қырманға кеткен шығындар			Барлығы
	Мың теңге	%	Мың теңге	%		Мың теңге	%
Материалдық шығындар
Тұқым	3200	13,6	-	-		3200	12,1
Тыңайтқыш	1300	5,5	-	-		1300	4,9
Еңбекақыға кеткен шығындар	4764	20,3	1191	43,1		5955	22,7
Сақтандыруға аударымдар	1266	5,3	316	11,5		1582	6,0
Негізгі құралдардың тозуы	2900	12,3	560	23,9		3560	13,7
Жанармай	3860	16,5	590	21,5		4450	16,9
Үстеме шығындар	6239	26,5	-	-		6239	23,7
Барлығы	23529	100	2757	100		26286	100

3 – кесте.

«Бұлақ-Астық» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің кезең бойынша 2006-2007 жылдардағы орташа өндіріске кеткен шығындары

Шығын түрлері	Барлық шығындар мың теңге	Кезеңдер бойынша (мың теңге)
		І қараша-мамыр	ІІ маусым-шілде	ІІІ тамыз-қазан
Еңбекақыға кеткен шығындар	1191	190	280	721
Еңбекақыдан аударымдар	316	56	73	187
Жанар-жағармай	1050	70	150	830
Электр энергиясы	1340	240	220	880
Негізгі құралдардың тозуы	1103	340	360	403
Үстеме шығындар	1960	345	550	1065
Барлығы	6960	1241	1633	4086

4 – кесте.

Тауарлы-материалдық қорлардың қалыптасу көздерін талдау

Көрсеткіштер	жылдар			өзгерісі, 2008 жылды 2007 жылмен салыст-да(+, -)
	2006	2007	2008
Меншікті капитал, мың тг	185107	134147	146147	12000
Ұзақ мерзімді активтер, мың тг	950350	504217	1695628	1191411
Меншікті айналым капиталының өндірісті бар болуы	-665396	-191854	-1252279	-
Ұзақ мерзімді міндеттемелер	284954	312363	443349	130986
Тауарлы-материалдық қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қалыптасу көздерінің бар болуы	1420411	950727	2285124	1334397
Қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар	968839	624200	2554514	1930314
Тауарлы-материалдық қорлардың негізгі қалыптасу көздері
Тауарлы-материалдық қорлар	438241	60129	495576	435447
Меншікті айналым капиталының артық (+), не жетіспеушілігі (-)	-	-	-	-
Тауарлы- материалдық қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қалыптасу көздерінің артық (+), не жетіспеушілігі (-)	982170	890598	1789548	89895
Тауарлы- материалдық қорлардың қалыпты негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшерінің артық (+), не жетіспеушілігі (-)	-	-	-	-

5 – кесте.

Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің өзгеруіне әсер етуші көрсеткіштерді талдау

Көрсеткіштер	жылдар			өзгерісі, 2008 / 2007 (+, -)
	2006	2007	2008
Таза табыс, мың тг	5396	3274	6451	3177
Өткізуден түскен табыс, мың тг	369855	653255	869565	216310
Негізгі құралдардың орташа жылдық құны, мың тг	950350	504217	1695628	1191411
Айналым қаражаттарының орташа жылдық құны, мың тг	118630	509484	942806	433322
Өндірістік қорлардың орташа жылдық құны, мың тг	438241	60129	495576	435447
Өнімнің қор сыйымдылық коэффициенті	2,56	0,77	1,94	1,17
Айналым қаражаттарын бекіту коэффициенті	0,32	0,80	1,08	0,31
Өткізілген өнімнің табыстылық коэффициенті	0,01	0,01	0,01	-
Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі, %	0,01	0,05	0,01	-0,04