4. Сүтқоректілер мен құстардың мониторингілік түрлерін есепке алу әдістемелері

Жер үсті омыртқалы жануарларының сандық есебі желілік (бағдарлық) және аумақтық болады. Желілік (бағдарлық) есепте оның екі жағы бойынша ұзын немесе қысқарақ желі бойымен омыртқалы жануарлардың есебі жүргізіледі. Бұл жағдайда есептің ұзақтығы не уақытпен не белгілі бір ара қашықтықпен анықталады. Есеп жолағының ені есептелетін жануарлардың түрлік құрамы мен жердің сипатына байланысты болады. Шын мәнінде желілік есеп алаңдық есеп сияқты, айырмашылығы есептік алаңның төрт бұрышқа қатты созылған түрі бар.

Төңіректегі алаңдарды есептегенде жануарлардың түрлік ерекшеліктерімен анықталатын төртбұрышты немесе басқа нысандағы және мөлшердегі учаскесі бөлініп алынады.

Есептеуге арналған бағдарлар да, алаңдар да тексерілетін жерлердің бүкіл алаңында алынған деректерді қайта есептеуді жеңілдету үшін тұрпатты және біркелкі жер алынуы тиіс. Есеп тікелей қадағалау (көзбен немесе бинокльдің көмегімен), жанама белгілер бойынша (іздер, індер, экскременттер және т. б.) бойынша жүзеге асырылады. Есеп жануарлардың тұрақты топтасуын, сондай-ақ маусымдық жиналуын қамтуы, сонымен бірге маусымдық орын ауыстыру кезінде жасалуы мүмкін.

4.1. Сүтқоректілер

Дала экожүйесіне мониторинг жүргізуге ұсынған сүтқоректілердің толық тізіміне 14 түрлер және 2 топ түрлері жатады – сарышұнақтар, қосаяқтар. Аңшылық шаруашылығында бірқатар аңшылыққа жататын турлерді есептеу жұмыстарын жүргізгізе отырып ең алдымен қымбат 20терілі аңдарды еспетеу қажет. Төменде көрсетілген барлық ұсыныстар осы аңдарға да қолданылады, өйткені жалпы есеп жүргізу жолдары және әдістемелер көп турлерге келіседі. Сүқоректілердің көбісі (бұл топ туралы негізінен айтсақ) жасырын, көбінде тунгі өмір жүргізеді, олардың ішінде бірнеше інді түрлер маусымды ұйықтауларға кететіндер бар.

Мониторинг жүргізе отырып биологиялық цикл мерзімдерін ескеру керек. Сүқоректілердің максималды белсенділіктері төлдеу мерзіміне дәл келеді. Осы аумақта орналасқан негізгі түрлерді ол сәуірдің екінші жартысы маусымның бірінші жартысына келеді. Екі мәрте мониторинг зерттеуінде дала бақылаулардың бірінші кезеңін төлдеу мерзімінде өткізу қажет, екіншісі күз кезінде – тамыз – қыркүйек. Бақылауға тағы бір ыңғайлы және маңызды мерзім – күзгі – қысқы мерзімге дәл келеді, бұл – тұяқты және жыртқыш аң малдарының күйлеу кезі. Сонымен, қымбат терілі аңдардың көбісіне салыстырмалы аз еңбек шығынында қысқы бағдарлық есеп (ҚБЕ) тиімдірек болып табылады.

Сүтқоректтілер есебін жүргізудің негізгі әдістемесі мынандай:

1) Тұяқтылар мен жыртқыштардың, ең алдымен ақбөкендердің аэровизуалды есебі кем дегенде төрт есепшінің қатысуымен, бекітілген әдістеме бойынша жылына бір рет, сәуірде.

2) Автомобильде және жаяу бағыттарда тікелей қадағалау арқылы хайуанаттарды санау кез келген ыңғайлы уақытта, дұрысы жылына кем дегенде 2 рет, көктемде және күзде, алғашқысы сәуір – маусымда, екінші рет – қыркүйекте – қарашаның басында өткізіле алады. Оларды жыл сайын және бір мезгілде өткізу қажет. Автомобиль есептері күндізгі және алып жүретін жарық көздерін қолданумен түнгі болып бөлінеді, біріншісінде күндізгі белсенділіктегі аңдар мен үркітілген жыртқыштар есепке алынады. Түнде «түнгілер» – қосаяқ, кірпі, жыртқыштар есепке алынады. Санының есебін сондай-ақ камералдық жағдайларда түзету коэффициенттерін ескере отырып, формулалар бойынша барлық жазулардың мағынасын ашумен зоолог немесе аңтанушы мамандар камералдық жағдайларда жүргізеді. Жаяу есеп шамамен 5 шақырым ұзындықтағы бағыттарда, сондай-ақ есеп алаңдарында жүргізіледі. Бұл ретте айдап өткізу, көзбен шолып қашықтықтан қадағалау, індерді жап-пай іздеу және т. б. пайдаланылады. Суырлар мен саршұнақтардың ірі түрлерін есепке алу үшін осындай бағдарлық-алаңдық (топ саны бойынша) әдістеме жылына бір рет, мамырда пайдаланылады.

3) Іздері мен экскременттері бойынша есепке алу. Жолы қиын жерлерінде есеп жүргізгенде қолданылады, мысалы, көлдер мен өзендердің жағалаулары бойындағы қамысты қопалардағы қабандар, жыртқыштарға аңдар оттауға немесе оларды үркіту мүмкін емес болатын түнгі уақытта аң аулауға шыққанда. Белгілі бір жұмыс тәжірибесі кезінде жануарлардың іздері дала жағдайында әжептәуір жақсы анықталады: жаңа іздер бұрынғы іздерден, жас аңдардікі кәрісінікінен, еркектерінікі ұрғашыларынікінен ерекшеленіп тұрады.

4) Қақпан-егеуқұйрықаулағыштар және тірідей аулағыштармен: трапиктік және бағыттағыш қақпашалары бар конустармен (тышқан тәріздес кеміргіштер мен жерқазғыштар ғана қолдануға болады) аулау арқылы есептеу.Алайда қақпандарды үнемі қолдануға келмейді, өйткені оларға сирек және жойылып кету қаупіндегі хайуанаттар түсіп қалуы мүмкін. Кейде інді қазып, су ағызу қолданылады. Бұл көп еңбекті керек ететін тәсіл, әрі судың жеткілікті мөлшері қажет және су әрқашан бола бермейді.

5) Қысқы бағдарлық есеп (ҚБЕ)