2. Qiymətqoymanın üsulları.

Qiymət və tələbat arasındakı asılılığı öyrənərkən bazar xadimi bilməlidir ki, tələbata qiymətdən başqa digər amillər də təsir göstərə bilər. Məsələn, kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbata qiymətdən başqa, bayramqabağı günlərin mövcudluğu, toylar keçirilən ərəfə, reklamın gücləndirilməsi və s. də ciddi təsir göstərir.

İqtisadçılar müəyyən etmişlər ki, qeyri-qiymət amillərinin təsiri altmda tələbat əyrisi öz formasını deyil, yalnız yerini dəyişir. Başqa sözlə, yuxarıda qeyd edilən hallarda satıcı qiyməti dəyişdirmədən daha çox kənd təsərrüfatı məhsulu satacaqdır.

Bu mərhələdə bazar xadiminə qiymətin dəyişməsinə qarşı tələbatın nə dərəcədə həssas-elastik olduğunu bilmək lazımdır. Əgər qiymətin azacıq düşməsi nəticəsində tələbat heç dəyişmirsə, demək o qeyri-elastik- dir, tələbat əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalırsa, o elastik hesab olunur.

Qiymətlər üzrə elastikliyi müəyyən edən amillərə misal olaraq, aşağıdakı halları göstərmək olar:

1. Məhsulun bazarda əvəzi yoxdur və ya yox dərəcəsindədir, ya da hələ müvafıq rəqiblər meydana çıxmamışlar;

2. Alıcılar qiymətin qalxdığım o dəqiqə hiss etməmişlər;

3. Müştəri öz bazarlıq vərdişini gec dəyişir və nisbətən ucuz mal axtarmağa tələsmir; ,

4. Alıcılar hesab edirlər ki, qiymətin qalxması keyfiyyətin yüksəl- məsi, inflyasiyamn artımı və s. ilə əlaqəlidir.

Deməli, əgər tələbat elastikdirsə, bazar xadimi qiymətin aşağı salınmasına səy göstərməlidir, çünki ucuzlaşdırılmış mal daha böyük ümumi gəlir gətirəcəkdir.

Qiymətin qoyulmasında üçüncü mərhələ xərclərin qiymətləndiril- məsidir. Bir qayda olaraq, istehsalçı Öz məhsulu üçün ən yüksək qiyməti tələbata görə, ən aşağı qiyməti isə xərclərə görə müəyyənləşdirir. Təbii ki, istehsalçı öz məhsuluna elə qiymət qoymağa çalışır ki, göstərilən səylərə və riskə müvafıq mənfəət norması da daxil olmaqla, onun istehsalına, bölgüsünə və satışına çəkilən xərclər tamamilə ödənilsin.

Hər bir müəssisədə xərclər iki növdə olur sabit və dəyişkən xərc- lər. Sabit xərclərə icarə haqqı, faizlər, işçilərə ödənilən maaş və s. dəyişməz qalan xərclər aiddir. Bu xərclər istehsalın təşkili səviyyəsindən asılı olmayaraq həmişə mövcuddur.

Dəyişkən xərclər istehsal səviyyəsindən asılı olaraq dəyişirlər. Məsələn, istehsal olunan taxılm hər kiloqramında toxumun alınmasına, texnikamn köhnəlməsinə (amortizasiyasına), yanacağa və s. çəkilən xərclər mövcuddur. Vahid məhsul istehsalına görə bu xərclər adətən sabit qalır. Lakin bunlara dəyişkən xərclər deyilir, ona görə ki, bu xərclər istehsal olunan məhsulun ümumi miqdarına görə dəyişkən olurlar.

Ən nəhayət, istehsalın hər hansı bir səviyyəsində daimi və dəyişkən xərclərin cəmi müəssisənin ümumi xərclərini təşkil edir. Buna görə də rəhbərlik həmişə məhsula elə qiymət qoymaq istəyir ki, o heç olmasa istehsala çəkilən ümumi xərcləri ödəyə bilsin.

Qiymətin qoyulmasında dördüncü mərhələ rəqib məhsullarının və qiymətlərinin təhlilidir. Ən yüksək qiymətin tələbatla, ən aşağı qiymətin isə xərclərlə şərtlənməsinə baxmayaraq, rəhbərliyin müəyyənləşdirdiyi orta qiymətə rəqiblərin qiymətləri və onların bazar reaksiyaları da təsir göstərir. Buna görə də rəhbərlik öz rəqiblərinin müvafıq məhsullara qoyduğu qiyməti və onların keyfıyyətlərini bilməlidir. Bu məqsədə bir neçə üsulla nail olmaq mümkündür:

1. Firma rəhbəri qiymətləri və müvafıq məhsulları öz aralarında tutuşdurmaq üçün öz nümayəndəsinə müqayisəli bazarlıq etməyi tapşıra bilər;

2. Rəqiblərin qiymətlər siyahısmı əldə edə bilər;

3. Onların avadanlığını alıb-sökə bilər;

4. Rəqiblərin alıcılardan məhsulun qiymətini və keyfiyyətini necə qəbul etdiklərini öyrənə bilər.

Bütün bunları öyrənməklə rəhbərlik öz məhsuluna müvafiq qiymət qoya bilər, başqa sözlə,mahiyətjə müəssisə rəhbəri rəqiblərin təklifinə nisbətən öz təklifinin mövqeyini müəyyənləşdirilməsində qiymətdən istifadə edir.

Tələbat qrafikinin, xərclərin hesablanmış məbləğini və rəqiblərin qiymətlərini öyrəndikdən sonra müəssisə rəhbəri öz məhsuluna qiymət qoymağa hazır hesab edilir. Bu qiymət mənfəət təmin etməyən ən aşğı qiymətlə, tələbatın formalaşmasma maneçilik torədən ən yüksək qiymət arasmda olacaqdır. Bu mərhələ qiymətqoyma üsulunun seçilməsi - beşinci mərhələsi adlanır. Bu mərhələdə qiymətin əmələ gəlməsinin aşağıdakı üsullarından istifadə edilə bilər:

1. Orta xərclər, üstəgəl mənfəət;

2. Zərərsizliyin təhlili və məqsədli mənfəətin təmin olunması;

3. Məhsulun hiss ediləcək dəyərliliyinə əsasən qiymət qoyulması;

4. Qiymətin cari qiymətlərin səviyyəsinə görə müəyyənləşdiril-

məsi;

5. Qiymətin qapalı sövdələşmələr əsasında müəyyənləşdirilməsi.

"Orta xərclər, üstəgəl mənfəət" hesablama üsulu bu gün də həm

alıcılara, həm də satıcılara münasibətdə daha ədalətli və ən sadə üsul hesab edilir. Orta xərclərə əlavələrin məbləği məhsulun növündən asılı olaraq geniş hüdudda dəyişə bilər. Məsələn, dondurulmuş ərzaq məhsul- ları üçün pərakəndə satış qiymətlərinə edilən əlavələr 13-53% arasmda olur. Ən kiçik məbləğdə əlavəiər qəhvəyə, konservləşdirilmiş süd məh- sullarına və şəkərə, ən yüksək əlavələr isə dondurulmuş məhsullara və bəzi konservlərə qoyulur. Qiymət qoyarkən standart əlavələrdən istifadə edilməsi bir qayda olaraq fayda vermir. Bunu iqtisadçılar belə ifadə edirlər: "Pərakəndə satış biznesinin "qəbiristanlığı" rəqiblərinin güzəştli qiymətlər qoyduğu halda öz standart əlavələrindən əl çəkməyən təcir- lərin "qəbirləri" ilə doludur".

Lakin hər halda, xüsusilə kənd təsərrüfatı sahəsində məhsulların qiymətlərinin əlavələr əsasında hesablanma üsulu öz kütləviyi ilə seçilir. Çünki, əvvəla satıcılar tələbata nisbətən xərclər haqqında daha çox bülirlər və qiyməti xərclərə baxlayaraq qiymət qoyma problemini özləri üçün sadələşdirirlər. Həm də bu zaman tələbatın dəyişməsindən asılı olaraq tez-tez qiymətləri dəqiqləşdirmək lazım gəlmir.

İkincisi, əgər bütün satıcılar bu üsuldan istifadə edəcəklərsə, onda onların qiymətləri bir-birinə bənzəyəcəkdir.

Tələbat yüksək olduqda satıcılar ahcılarm hesabına qazanmırlar və bununla yanaşı çəkdikləri xərcdən (kapitaldan) ədalətli mənfəət nor- ması əldə etmək imkanını itirmirlər.

Qiymətin xərclər əsasında əmələ gəlməsinin başqa bir üsulu məq- sədli mənfəətin təmin olunması ilə hesablamadır. Məsələn, bu üsuldan "Ceneral motors" şirkəti istifadə edərək, öz avtomobillərinin qiymətini elə hesabla müəyyənləşdirir ki, qoyduğu kapitala 15-20% mənfəət əldə edə bilsin. Qiymətin əmələ gəlməsinin bu üsulu zərərsizlik qrafıkinə əsaslanır. Bu qrafıkdə satışm müxtəlif səviyyələrində ümumi xərclər (sabit və dəyişkən xərclərin cəmi) və gözlənilən ümumi mədaxillər göstərilir. Satış həcmi artdıqca təbii ki, ümumi xərclər də artır. Ümumi mədaxil isə "sıfır" nöqtəsindən başlayıb satış həcmi artıqca o da artır. Ümumi mədaxilin intensivliyi məhsula qoyulan qiymətdən asılıdır. Bu qiymət səviyyəsində müəssisə zərərsizliyin təmin olunması, yəni mədaxillə ümumi xərcləri ödəmək üçün müəyyən miqdar, deyək ki, X miqdar məhsulu sata bilməlidir. Əgər müəssisə öz məhsuluna nisbətən daha yüksək qiymət qoyarsa, məqsədli mənfəətin əldə olunması üçün X miqdar məhsul satmaq lazım gəlməyəcəkdir. Lakin məhsula yüksək qiymət qoyduqda ola bilər ki, bazar heç bundan da az miqdarda mal almasın. Çox şey qiymətlər üzrə tələbatın elastikliyindən asılıdır. Buna görə də qiymətin əmələ gəlməsinin bu üsulundan istifadə edən rəhbərlik qiymətlərin müxtəlif variantlarına, zərərsizlik səviyyəsinə çatmaq və məqsədli mən- fəətin əldə olunması üçün zəruri olan satış həcminə müxtəlif amillərin təsirinə baxılmasını, həmçinin məhsulun hər bir mümkün qiymətinə bütün bunların əldə olunması ehtimalını təhlil etməyi bäcarmalıdır.