2. Qiymətqoymanın üsulları.

3.Qiymətin əmələ gəlməsi probleminə müxtəlif yanaşmalar.

1.Qiymətin əmələ gəlməsi.

Tarixən qiymətləri alıcılar və satıcılar bir-birilə damşıqlar (alqı- satqı, al-ver) zamam müəyyənləşdirmişlər. Adətən satıcılar həmişə məh- sul üçün nəzərdə tutduqlarından yuxarı, ahcılar isə aşağı qiymət təklif edirlər. Sövdələşdikdən sonra onlar qarşılıqlı münasib qiymətə gəlib çıxırdılar. Həmin vəziyyət bu gün də kənd təsərrüfatı məhsullarının alqı- satqısında üstünlük təşkil edir. Yalnız XIX əsrin sonunda iri pərakəndə ticarət obyektlərinin yaradılmasından sonra vahid qiymətlərin müəyyən olunması yayılmağa başladı.

Lakin son onilliklərdə alıcının seçiminə qeyri-qiymət amilləri məsələn, satışın stimullaşdırılması, məhsul bölgüsünün təşkİli, müştərilər üçün münasib xidmətlər və s. daha güclü təsir göstərməyə başlamışdır

Firmalar, müəssisə rəhbərləri, sahibkarlar və s. qiymətqoyma problemlərinə müxtəlif cəhətlərdən yanaşırlar. Lakin məhsula ilkin qiy- mət qoyma prosesi ilə yaxından tanış olduqda, biz bu prosesin 6 mər- hələsi ilə rastlaşmalı oluruq. Bunlar aşağıdakılardır.

1. Qiymətin əmələ gəlmə məsələsinin qoyuluşu;

2. Tələbatın müəyyənləşdirilməsi;

3. Xərclərin qiymətləndirilməsi;

4. Rəqiblərin qiymətlərinin təhlili;

5. Qiymətqoyma üsulunun seçilməsi;

6. İlkin qiymətin qoyulması.

Qiymətin qoyulması mərhələlərini təhlil etməmişdən öncə bilmə- liyik ki, satıcının qiymətqoyma siyasəti hər şeydən əvvəl bazarın tipin- dən asılıdır.

İqtisadçılar dörd bazar tipini bir-birindən fərqləndirirlər: I - sırf rəqabət bazarı; II - inhisarçı rəqabəti bazarı; III - oliqopolist rəqabəti bazarı; IV - sırf inhisarçı bazarı.

Bu bazarm hər biri qiymətqoyma sahəsində öz tələblərini qoyur.

Sırf rəqabət bazarı dedikdə, hər hansı eynicinsli məhsulun (buğ- danın, kartofun və s.) satıcılarmın və alıcılarmm məcmu külliyyatı başa düşülür. Belə bazarda ayrıca götürülmüş heç bir ahcı və ya satıcı məh- sulun mövcud bazar qiymətlərinə ciddi təsir göstərə bilmir. Buna görə də belə bazarlarda satıcılar marketinq strategiyasının hazırlanmasına çox vaxt sərf etməyəcəklər, çünki bazarda sırf rəqabət qaldıqca qiymət siyasətinin, reklamın, satışın stimullaşdırılmasmın və s. tədbirlərin əhə- miyyəti çox azdır.

İnhisarçı rəqabət bazarı sövdələşmələri geniş qiymət hüdudunda yerinə yetirən satıcı və ahcıların cəmindən ibarətdir. Qiymətlərin geniş hüdudda dəyişməsi satıcıların alıcılara məhsulun müxtəlif variantlarını təklif etmək imkanları ilə izah olunur. Bu bazarda məhsullar keyfıy- yətinə, xassələrinə, xarici tərtibatına və s. görə bir-birindən fərqlənir. Onları müşayiət edən xidmətlər də müxtəlif ola bilər. Alıcılar təklif lərdəki fərqi görür və buna görə də məhsula müxtəlif məbləği ödəməyə hazırdırlar. Belə bazarda satıcılar müxtəlif alıcı qruplarma (seqment- lərinə) müvafıq təkliflər hazırlamağa çalışır, məhsula konkret marka adları verilməsinə və şəxsi satış təcrübəsindən, yeni marketinq strategiyasından istifadə etməyə səy göstərirlər.

Oliqopolist bazarı bir-birinin qiymətqoyma siyasətinə və marketinq strategiyasına qarşı çox həssas olan azsaylı satıcılardan ibarətdir. Satıcıların sayının azlığı onunla izah olunur ki, yeni iddiaçıların bu bazara girməsi çox çətindir. Bu bazarda əgər hər hansı şirkət öz məhsul- larmın qiymətlərini 10% aşağı salarsa, onda alıcılar bu malgöndərənlə iş görməyo başlayacaqlar. Bcb olduqda başqa şirkətlər də ya öz qiymət- ləıini aşağı salmalıdırlar, ya da daha çox sayda və həcmdə xidmətlər təklif etməlidirlər. Digər tərəfdən rəqiblər bir-birinin nümunəsinə əməl etməyə də bilorlər, başqa sözlə bu bazarda rəqiblər üzvi sürətdə bir- birindən asıhdır.

Sırf inhisarçı bazarında cəmi bir satıcı vardır. Bu dövlət təşkilatı və ya tənzimlənən, ya da tənzimlənməyən xüsusi inhisar ola bilər. Bu bazarda qiymətqoymaya müxtəlif məqsədlərlə yanaşa bilərlər.

Əgər məhsulun onu tam dəyərinə almaq imkanı olmayan alıcılar üçün mühüm əhəmiyyəti vardırsa, qiymət maya dəyərindən aşağı qiymətləndırilə bilər. Qiymət xərclərin ödənilməsi və yüksək gəlirin əldə olunmasını nəzərdə tutan səviyyədə də müəyyənləşdirilə bilər və s.

Göründüyü kimi qiymət siyasətinin imkanları və problemləri bazarların tipindən asılı olaraq dəyişir.

İndı bazarlar haqqında təsəvvürə malik olduqdan sonra qiymət- qoyma prosesinin ayn-ayrı mərhələiərini təhlil edə bilərik.

Birinci mərhələ qiymətın əmələ golməsi məsələsinin, başqa sözlə qiymətqoymanın hansı məqsədlərə xidmət etməsinin aydınlaşdırılmasıdır. Təcrübədə tez-tez qarşıya çıxan belə məqsədlərə aşağıdakılar niimunə okı bibr:

• Salamathğın təmin olunması;

• Cari mənfəətin ən yiiksok səviyyəyə çatdırılması;

• Bazar payı göstəricısi üzrə liderliyin əldə edilməsi;

• Keyfivvət göstəricilərinə görə liderliyin qazanılması.

Salamatlığın təmin olunması nə deməkdir? Bazarda həddən artıq

istehsalçı və güclii rəqabət olduqda, yaxud müştərilərin tələbatları kəskin dəvişdikdə fırma, fermer, sahibkar çətin vəzivyətə düşə bilər. Belə halda salamat qalmaq monfəət götürülmədəıı mühiimdür. Başqa sözlo, müəssisə öz işinin və məhsullarının salamatlığım tomin etmək məqsədilə isteh- lakçılardan arzu edilən cavab rcaksiyası almaq ümidi ilə aşağı qiymət qoymağa məcbur olur. Aşağı düşmüş qiymətbr xərcbri ödədikcə, müəs- sisə həlo müəyyən müddət kommersiya fəaliyyətini davaııı etdirmək imkanına malik olur.

Əksər istehsalçılar təbii ki, cari mənfəətbrini ən yüksək səviyyəyə çatdırmağa çahşırlar. Onlar tobbatı və xərcbri müxtolif qivmət səviy- yələri ilə müqavisə edib, mohsula elə qivmət seçirlər ki, cari mənfəətin ən yüksək səviyyəyə çatdırılması təmin edilsin.

Bəzi müəssısələr isə bazar payı göstəricilərinə görə lider olmaq istəyirlər, çünki onlar yaxşı bilirlər ki, ən böyük bazar payına malik olsa- lar xərcləri ən aşağı, uzun müddətli mənfəətləri isə ən yüksək olacaqdır. Buna görə də onlar qiymətləri mümkün qədər aşağı salmağa razılaşırlar.

Bəzi satıcılar isə öz məhsullarının keyfıyyət göstəricilərinə görə liderliyi qazanmağa səy göstərirlər, çünki yüksək keyfiyyət ən yüksək qiymət qoyulmasma imkan verir.

Göründüyü kimi müəssisə, fermer, sahibkar öz marketinq fəaliy- yətinin salamatlığını təmin etmək üçün qiymətqoyma prosesinin 1 mərhələsində öz məqsədlərini diqqətlə aydınlaşdırmalıdır.

İkinci mərhələdə isə qiymət və bunun nəticəsində əmələ gələn tələ- bat səviyyəsi arasındakı asılılıq öyrənilməlidir. Adi vəziyyətdə tələbat və qiymət tərs münasib asılılıqdadır, yəni qiymət nə qədər yüksəkdirsə, tələ bat bir o qədər aşağıdır. Əksinə, qiymət nə qədər aşağıdırsa, tələbat bir o qədər yüksəkdir. Çünki, məhdud büdcəsi olan istehlakçılar qiyməti onlar üçün yüksək görünən məhsullardan ya heç almayacaqlar, yaxud daha az alacaqlar. Lakin bu asılılığı bütün məhsullara şamil etmək düzgün olmazdı. Nisbətən nüfuzlu, samballı məhsullar üçün qiymətin nisbətən bahalaşması tələbatxn da artmasma gətirib çıxara bilər, çünki bəzi istehlakçılar qiymətin yüksək olmasmı məhsulun keyfıyyətinin (dadınm, ətrinin, görünüşünün və s.) yüksək olması ilə izah edirlər. Lakin qiymətin həddən artıq bahalaşması tələbatm kəskin surətdə aşağı düşməsinə səbəb olacaqdır. Buna görə də istehlakçılar bu və ya digər məhsula tələbatm dəyişməsini ölçməyi bacarmalıdırlar. Ölçmələrə yanaşmalardakı fərqlər bazarın tipi ilə müəyyənləşdirilir. Tələbatı isə məhsula müxtəlif qiymətlər qoymaqla təyin etmək olar.