4 Тарау Жүрек-қантамыр жүйесінің механикасы

4.1 Қанайналым жүйесінің функционалдық сызбасы.

Ж

Венулалар

Артериолалар

Капиллярлар

Жүрек

Веналар

Қолқа артериясы

үрек-қантамыр жүйесін сұлба түрінде көрсетуге болады (4.1–сурет).

4.1–сурет жүрек-қантамырлық жүйенің сұлбалық суреті.

Әрбір элементтің физиологиялық қызметін қысқа қарастырайық [7].

Жүрек-қантамыр жүйесінің негізгі қызметі–қан мен ұлпа арасында болатын зат алмасуды қанның капиллярдағы үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету. Артериолалар– резистивтік тамырлар(СОСУД). Өзінің әлсіз сәулесін өзгерте отырып, олар капиллярдағы қан ағынын(КРОВОТОК)-ң гемодинамикалық көрсеткіштерін реттейді. Бұл жүрек–қан тамыр жүйесінің «шүмегі».

Жүрек–қан тамыр жүйесі тұйық болады, сондықтан оны қанмен қамтамасыз ету үшін периодты түрде әрекет етіп отыратын насос қажет. Бұл қызметті жүрек атқарады. Қанның жүректен периодты түрде келіп түсуі үлкен қан тамырлары арқылы ұсақ қан тамырларынан тұрақты келіп түсуіне айналады, яғни систола кезінде жүректен келетін қан бөлігі иілгіштік арқасында үлкен қан тамырларында резервте сақталады, ал одан кейін диастола кезінде ұсақ қан тамырларына тебіліп шығады. Үлкен қан тамырлар жүрек пен ұсақ қан тамырлар арасындағы байланыстырушы элемент болып табылады. Сонымен қатар, қанды дененің әр түрлі бөліктерінен әкеле отырып, қолқа мен артериялар өткізгіш қызметін атқарады. Вена арқылы қан жүрекке қайтып келеді.

Жүректің белсенді қызметі жүрек-қан тамыр жүйесінде күрделі гемодинамикалық параметрлерінің кеңістіктік–уақыттық үлестірімін шақыртады.

Жүрек-қан тамыр жүйесімен бір уақытта әр текті өзара байланысқан

процестері ағып өтеді: қанның сол жақ жүрек қарыншасынан қан тамырлары арқылы қолқа мен қан ағысың келуі; қан тамырлары қабырғасында қан қысымы мен механикалық кернеулердің өзгеруі; Жүрек-қан тамырлар жүйесінің көлемі мен элемент пішіндерінің өзгеруі. Мұндай жүйедегі КРОВОТОК-ң өзін ұстау тәртібінің мәселесін шешу өте қиын. Жүйені модельдеу барысында жеңілдете отырып, гемодинамикалық процестердің жеке аспектілерін мазмұндауға болады.

Қанайналым процесінің сұлбасын толықтау қарастырайық [20].

Жүйе центрінде өткізбейтін аралықпен бөлінген екі оң және сол бөліктен тұратын жүрек бар. Өз кезегінде әрбір бөлік екі бөлікке бөлінген: жүрекше және қарынша. Жүрекше мол бұлшықеттік талшықтармен жабдықталған венаның кеңейтілген бөлігі болып табылады. Қарынша жүрекшеге қарағанда көлемі үлкен және қуаттылау, ол кіріс және шығыс клапандарымен жабдықталған. (4.2 сурет)

Қан сол жақ қарыншадан(СҚ) итеріліп шығып, басты қан жүретін желі(МАГИСТРАЛЬ)–қолқаға бағытталады. Одан шығып тармақталған қан тамырлары бойынша(артериялар, артериолалар, капилляр және ПРЕКАПИЛЛЯР) ол дененің басқа барлық органдарына бұлшықеттер, ішек, ми және т.б. келіп түседі. Капиллярлардан қандағы нәрлі заттар жасуша организміне түседі. Бұл жерде қан оттек беріп, оның орнына көмірқышқыл газы мен басқа да тіршілік әрекеттік жасуша қалдықтарын алады.

НУРДАНА 138-145БЕТ басталды

Ары қарай кері процесс жүре бастайды, қан капилярдан шығып, посткапилярға, қантамырдарына, жоғарғы және төменгі қантамырлары оң жақ жүрекше жақтағы тамырларына келеді. Осы үлкен қанайналымы жүріп отырады. Осыдан кейін оң жақ жүрекше оң жақ асқазанға бағыт алады, онда қанайналымының басталын кіші бөлігі осы жерден басталады.

Оң жақ асқазаннан қан жеңіл артерияларға түседі, сол арқылы өкпеге түседі, онда үлкен буынды қантамырлары күшкене майда капилярға дейін таралып, куре тамырлары арқылы өкпе альвеоласына келеді. Альвеоладан қан көмір қышқыл газын бөледі және кислодордпен толтырады, сол жерден барлық ірі буындары арқылы сол жақ жүрекшеге беріледі. Осымен кіші қан айналымы шектеледі. Сол жақ асқазанға түскеннен кейін қайтадан цикл басынан басталады. Бұл қан айналымы функциясының схеманы 17 ғасырда ағылшын ғалымы В.Гарвей айтқан болатын.

Сайып келгенде, жүрек күндіз-түні қанды барлық жасушалар арқылы айдап жиырылып немесе жұмыс жасап отырады. Бірақ та бұл тетік жұдырықтан үлкен емес. Қарапайым жүрек бұлшық еттерге ие бола отырып, жүрек барлық ағза бойынша қанды ток сияқты өткізе ала ма? Кейбір ғалымдар жүректі тек ірі қантамырлары арқылы айдап отырады деп есептейді.

Ал кіші буындарда қалай болады екен? Бұнда бұлшық еттердің табиғи вибрациясы маңызды рөл атқарады. Шындығында, жүрек пен бұлшық еттер өз қызметтерін атқару кезінде көпетеген ортақ құрылымдадарға ие.

Біріншіден, бұл бұлшық ет органдары.

Екіншіден, жүрек және бұлшық етте қан үшін қуыстары бар, жүректе төрт үлкен қуыс бар, екі жүрекшеге және екеуі асқазанға, ал бұлшық етте кқп санды қантамырлары буындарынан құралған.

Үшіншіден, жүрек және бұлшық еттерде клапандары бар, онда біржақты бағытта қанды жүргізіп отыруын басқарады.

Төртіншіден, қан буындардан сығылып алынып, қайта жіберіліп отырады, оның бәрі бұлшық еттерді жиырылуынан және қайта босаңсуынан болады.

Бесіншіден, жүрек және бұлшық еттер қызметінде белгілі бір автомат бар: жүрек интенсивті жұмыстан секундына 1-3 рет жиырылуы мүмкін, ал бұлшық ет интенсивті салмақ түсіру кезінде 7-13 рет қозғалыс жасайды.

Жүрек пен бұлшықеттің функцияларында көптеген ортақтық бар. Сонымен қоса бұлшықет қантамырларының дәстүрлі сызбасында қатыспайды. Бұны Аринчин Н.И. енгізген болатын. [22].Осы айтылыған құбылысты 4.3-суретте көрсетілген. Жүректің оң және сол жақ бөліктері дұрыс көріну үшін екі бөліп көрсетілген, бұнда кіші қан айналымы жүректің екі бөлік арасында орналасқан. Қанның ток сияқты жүріп өтуіне оң жақ асқазан және сол жақ жүрекше артылған. Қан айналымы динамикасында белгіді бір рөлді дем алу кезінде бұлшық етте қатысады, яғни дем алған кезде кеуде жасушаларында әртүрлі қуыстар пайда болады. Бұның бәрі дем алыс кезіндегі қанның буынар арқылы өтуін жеңілдетеді, керісінше, атмосфералық қысымнан кеуде жасушалары улкейеді.

Аринчин Н.И. концепциясы бойынша қан айналымының үлкен бөлігі сол жақ асқазан, жүрекшеден басталып, оң жақ жүрекшеден аяқталады.

4.3-сурет.

Бұнда бұлшық еттердің екі түрлі сорғыштары(насос) бар: алдын сипатталғандай күре тамыр сорғыштары. Күре тамыр сорғыштарының жұмыс жасау негізі, қаңқа бұлшық еттері римтмикалық жиырылу кезінде магистралды тамырлардың, яғни сол бұлшық етте орналаспаған және клапандары өте жақсы дамыған. Сонымен, бұлшықеттегі ритмдік жиырылу қан айналымының бағытын оң жақ жүрекшеге бағыттайды. Сайып келгенде, денедегі қан айналым бір принципте жұмыс жасайтын үш бұлшық еттерге негізделген: жүрек, қаңқа бұлшық еті және күре тамыр сорғыштарына байланысты. Бұлшық еттердің жиырылуысқанды буындардан сығып алады, ал босансуы олар қан жібереді.

Егер бұлшық еттер өз арқылы қанды жіберіп отса, онда неге бұлшық ет қозғалыссыз қалғанда неге қан айналымы қысымы жоғарыламайды? Жүрек артериядан қанды айды емес па. Практика көрсетіп отқандай, артириалды қысым төмендейді. Байқауымызша, ағзада жеңіл қан айналымы орындалады.

Белгіліп болып отқандай, ағзадағы барлық қан тұрақты түрде қантамырлары буындары арқылы жүріп отырмайды. Бауыр(20%), көкбауыр (6%), тері асты қабаты (10%), сақтау қоры сияқты қанның 46%-ға дейін жинақталу мүмкін. Сонымен, бұлшық ет жұмысы кезінде қан айналымы арқылы буындары үлкен және кіші айналымдары бойынша қан жүріп отырады. Егер бұлшық еттер жұмыс жасамаған жағдайда қанның белгілі бір мөлшері аталған резервті орындарда сақталады.

Аталған сызба қан айналымы жүйесі өмір сүру фактлерімен түсіндіріледі және медицинда, дене шынықтыруда практикасында маңызды орын алады. Олардың ең бастысы: бұлшық ет талшықшаларында әлсіз қамтамасыз етілген қан айналымына жүрек және бұлшық еттер жауап береді. Бұлшық еттердің интенсивті қызмет атқаруы жеткіліксіз болғанда,осы мүшенің толық қанды өмір сүруін қамтамасыз ете алмайды. Бұл ем болатын арнай жаттығулар жасау арқылы басқаруға болады.

Бұлшық еттің керекті интенсивті жұмыс жасауы келесідей фактілерге байланысты. Егер сау қолға гипс кигізіп, ұзақ уақыт бойы оны қозғалыссыз ұстасақ, ол әлсіздене бастайды, жансызданады, тері біртіндеп сорыла бастайды, ол біртендеп барлық ағзаны қамтығанша тарайды. Бұл қол қан тамырлары сау, жүрек қалыпты жұмыс істеп тұрғанның өзінде.

Бұл дене бөліктерін кесіп алып тастаудан кейінгі ағзаның аурушаң қайта құрылысын түсіндіреді. Дене бөліктері тірек және қозғалыс органы ретінде саналды. Сондықтан психикалық жарақаттың жазылуынан кейін жүрек қызметінде және қан айналымы жақсарғандығы деп ойлаймыз, ол керісінше ағза өз қызметін орындамай қояды, бірақ организмдегі белгілі бір аумақтағы қан айналымын қамтамасыз етіп отырады.

Онда жүрек бүкіл ағзадағы қан айналымына жауап береді деген ұғым қайдан пайда болды? Еспетеу бойынша, жүрек пен бұлшық еттің синхронды жұмыс жасауында деп есептейік. Егер физикалық жаттығулар жасай бастағанда – пульс бірден жоғарылайды, жүрек қағысы жай кездегіден 2-3 есе көп рет соға бастайды.

Барлығы қарапайым түрде түсіндіріледі: жұмыс жасап тұрған бұлшық ет көп көлемде оттекті қажет етеді және қаннан көмірқышқыл газынын жойылуын тездетуді сұрайды. Осы функцияны жүрек кіші айналым кезінде орындайды. Қанды айдайды, ол жүректің жиі жұмыс жасауына алып келеді.

Бас миында бұлшықет ұлпасы жоқ. Сондықтан болар, ми өте сезімтал, жүрек жұмысын тоқтақаннан кейін 7 минуттан соң өмір сүруін тоқтады.

Тағы бір ескеретін факт – жүрек қағысының жиілетуі, бұлшық ет жұмысының интенсивті жұмысынң жоқ болуының тағы бір себебі – ыстық күн әсері, моншаның әсерінен және т.б. болады. Бұған түсінік, тәжірибе жүзінде ағзадағы барлық биохимиялық процесстер аэробты болып келеді(оттектің болуын талап етеді). Аэробты биохимиялық процесстер білінбейтін температурада өзгереді, өте сезімтал болып келеді. Күн ыстық болғанда немесе моншада ағзадағы барлық химиялық процесстер жұмысын жылдамта бастайды. Бұл оттектің келуін жылдамдатуды және көмір қышқыл газын жоюды талап етеді. Шартты түрде жүрек қағысының жылдамдығы арта түседі, биологиялық дисграманияны жою үшін кіші айналымдағы қан айналымы жылдамдай түседі. Осы себептен жүрек ауратын адамдар ыстық ауа-райын көтере алмайды. Сол кездегі қосымша салмақтар қысым өте ауыр болады және қауіпті.

Серпімділік теориясы демормацияланған қатты денелерге денеге түскен салмақ жоқ болған жағдайда да бастапқы қалыпына келмейтін процесін зерттейді, яғни соңғы қалыпта қалады өзгерген күйінде, сол деформацияланған қатты денелердің қайта қалпына келмеуін серпімділік процесін зерттейді.

Жойылу теориясы жарықтардың пайда болуын және таралуын зерттейтін процесс, яғни ол дененің бөліктерге бөлінуіне алып келеді.