§ 28. Liść – boczny narząd pędu

• Dowiesz się o podstawowych cechach i różnorodności budowy zewnętrznej liścia, a także o listopadzie i jego znaczeniu dla rośliny.

? Dlaczego liście są tak różnorodne? Dlaczego liściom nerwy? Dlaczego wiosną liście zielone, a jesienią – żółte?

Liść – to boczny narząd pędu głównymi funkcjami, którego są odżywianie powietrzne, fotosynteza, i parowanie wody.

Części liścia. Typowy liść złożony z czterech części: nasady liścia, przylistków, ogonka i blaszki liściowej (ryc.105). Takie liści nazywają się ogonkowymi.

Nasada liścia – część liścia, którą on jest połączony z łodygą i do której są przytwierdzone pozostałe części liścia. U niektórych roślin ona ma wygląd tylko niedużego pagórka w miejscu przytwierdzenia liścia. Jednak często (zboża, koper i in.) nasada liściowa rozrasta się i ogarnia łodygę tworząc pochwę, która chroni pąk pachwinowy (ryc. 106). Taką nasadę nazywają pochwą liściową.

124

Blaszka liściowa Blaszka liściowa

Przylistki

Ogonek

Przylistki Ogonek

a Nasada liścia b Nasada liścia

Ryc. 105. Podstawowe części liścia: a – schemat budowy liścia; b –liść pelargonii

Przylistki – to para liściokształtnych tworów u nasady liścia z boków od ogonka (ryc. 107). One chronią blaszkę liściową rozwijającego liścia. Dlatego często przylistki przekształcają się w łuseczki pąków (leszczyna, buk). Przylistki często wcześnie obumierają i nie są dostrzegalnymi w rozkrytych liściach (brzoza, dąb, leszczyna, pokrzywa). Spotykają się także liście bez przylistków.

Ogonek – jest to zwężona, czasami prawie cylindryczna, sprężysta część liścia ustawiająca blaszkę liściowe w kierunku promieni słonecznych. Kiedy liść nie posiada ogonka, to jego nazywają siedzącym (bezogonkowym) (ryc. 108).

Blaszka liściowa – płaska część liścia odpowiadająca głównie za fotosyntezę i parowanie wody. Ich wygląd zewnętrzny – ogólne zarysy, kształt brzegu, szczytu i podstawy – jest u różnych roślin bardzo różnorodny (ryc.109). Liście proste posiadają jedną blaszkę liściową na

pochwa

a b a b c

Ryc. 106. Liście traw (a) i Ryc. 107. Liście ogonkowe z Ryc. 108. Liść

selerowatych (b) z nasadami przylistkami: a – głogu, siedzący miodunki

przekształconymi w pochwy b – leszczyny, c – dzikiej róży

125

ogonku, która może być mniej lub więcej rozciętą po brzegach. Liście złożone mają kilka blaszek liściowych połączonych z ogólnym ogonkiem liściowym swymi krótkimi ogonkami i przy obumieraniu każdy taki listeczek odpada osobnie (ryc. 110).

Ryc. 109. Różnorodne kształty blaszek liściowych

Na blaszkach liściowych dobrze wyróżniają się nerwy (żyłki). Nerw – to zgrubienie blaszki liściowej, w której przechodzi jedna lub kilka wiązek przewodzących. Po nerwach z łodygi nadchodzi woda z substancjami mineralnymi, a produkty fotosyntezy transportują się z liścia do łodygi. Nerwy też służą karkasem oporowym dla blaszki liściowej. Sposób rozmieszczenia nerwów w blaszce liściowej nazywa się nerwacją (ryc.111).

Ulistnienie. U różnych roślin liście na łodydze pędu rozmieszczone w określonym porządku. Ten porządek nazywa się ulistnieniem. Bardzo często u roślin spotyka się ulistnienie skrętoległe, przy którym liście są ustawione w każdym węźle po jednym, kolejno jeden nad drugim tworząc spiralę (trawy, turzyca, dzika róża). Przy ulistnieniu naprzeciwległym liście rosną po dwa w każdym węźle, jeden naprzeciw drugiego, a pary liści ustawione w jednej

Ryc. 110. Przykłady liści złożonych

126

a b c d e

Ryc. 111. Nerwacja liści: a - -równoległa; b – łukowata; c – dłoniasta; d – pierzasta; e – widełkowata

płaszczyźnie (tojeść rozesłana). Jednak więcej pospolitym jest ulistnienie naprzeciwległe na krzyż, przy którym pary liści obok leżących węzłów krzyżują się pod kątem prostym (mięta, szałwia). Przy ulistnieniu okółkowym z każdego węzła wyrasta po trzy i więcej liści (tojeść pospolita, moczarka) (ryc. 112).

Listopad. Trwałość życia liści od ich rozpuszczania do obumierania u różnych gatunków jest różną. Wiadome rośliny pustyń, u których liście bez wymiany istnieją stuleciami (welwiczja) (ryc. 185, c). Jednak najczęściej liść żyje od kilku miesięcy do kilku lat. W krajach z klimatem umiarkowanym (zwłaszcza na Ukrainie), liście wielu roślin rozpuszczają się wiosną, a jesienią obumierają i opadają. Takie zjawisko nazywa się listopadem. Roczny naturalny listopad zmniejsza na zimę powierzchnię parowania roślin. Także razem z liśćmi roślina pozbywa się szkodliwych produktów czynności życiowych gromadzących się w ciągu okresu wzrostu w wodniczkach jej komórek. Opadanie liści zwykle uprzedza niszczenie chlorofilu maskującego w żywych liściach różnorodne dodatkowe substancje żółtej i czerwonej barwy. Dlatego pozbawione chlorofilu liście jesienne nabywają jaskrawo złocistego i czerwonego zabarwienia.

a b c d

Ryc. 112. Ulistnienie: a – skrętoległe; b – naprzeciwległe; c – naprzeciwległe na krzyż;

d - okółkowe

127

Na niektórych roślinach zimą zachowują się żywe zielone liście. U takich roślin czas trwania życia wynosi kilka lat. Ponieważ u takich roślin, co roku obumiera i opada tylko część liści, to listopad sezonowy u nich jest niewidoczny. Rośliny, u których liście żyją mniej roku i opadają na zimę (na przykład brzoza, jabłoń) nazywają się liściastymi. Rośliny, u których liście żyją kilka lat i zimą zostają żywymi (świerk, laurowiśnia) nazywają się wiecznozielonymi.

WNIOSKI

1. Liść, jako boczny narząd pędu nie posiada wierzchołkowej tkanki twórczej. Typowy liść składa się z nasady liścia, dwóch przylistków, ogonka i blaszki liściowej.

2. Nerwy tworzą szkielet blaszki liściowej i zapewniają transport substancji.

3. Liście różnych gatunku mają różną trwałość życia. Listopad jest przystosowaniem roślin do sezonowego braku wilgoci zwłaszcza zimą.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Liść, nasada liścia, przylistki, ogonek liściowy, blaszka liściowa, nerwacja, ulistnienie, listopad.

PYTANIA KONTROLNE

1. Jakie funkcje pełni każda z podstawowych części liścia?

2. Na czym polega różnica pomiędzy prostymi a składnymi liśćmi?

3. Co to jest nerw liścia i jakie funkcje on pełni?

4. Jakie znasz rodzaje ulistnienia?

5. Jakie znaczenie listopada w życiu roślin?

ZADANIA.

Przypomnij liście rozpowszechnione na Ukrainie roślin. Rozpatrz rycyny przytoczone w paragrafie. Czy możesz rozpoznać liście rozpowszechnionych na Ukrainie roślin? Wyznacz cechy przedstawionych liści i wypełnij tablicę w zeszycie.

Roślina	Cechy liści
	Prosty czy złożony	Ogonkowy czy siedzący	Rodzaj nerwacji	Typy ulistnienia
Pszenica
Dąb
Dzika róża
…

128