§ 27. Łodyga – osiowa część pędu

• My rozpatrzymy osobliwości budowy łodygi powiązane z jego funkcjami i wiekowymi zmianami budowy wewnętrznej łodygi.

? Jak łodyga rośnie na grubość? Dlaczego przy zdejmowaniu kory wydziela się wiązka substancja? Dlaczego zjawiają się w łodydze pierścienie? Dlaczego wiek drzewa wyznacza się według ilości pierścieni w drewnie? Czy długo żyją rośliny? Jak długo może rosnąć dąb?

Łodyga – osiowy narząd pędu głównie wykonujący funkcję podporową (mechaniczną) i przewodzącą. Podporowa funkcja polega na zapewnieniu najwięcej dogodnego dla fotosyntezy rozmieszczenia liści. Pełniąc funkcję przewodzącą łodyga zapewnia transport obustronny wody z rozpuszczonymi w niej substancjami – od korzeni do liści i odwrotnie.

Budowa zewnętrzna łodygi. Łodyga przeznaczona do prędkiego wyniesienia liści do światła posiada długie międzywęźla i jest częścią pędu wydłużonego. Łodygi z bardzo krótkimi

118

Długopęd

Krótkopęd

Ryc. 97. Krótkopędy i długopędy topoli

międzywęźlami tworzą krótkopędy umożliwiające gęszcze rozmieszczenie liści. Tak, u topoli długopędy tworzą gałązki szkieletowe, lecz większość liści są rozmieszczone na drobnych krótkopędach (ryc. 97).

Budowa wewnętrzna młodej łodygi. W młodej łodydze, tak jak i w młodym korzeniu rozróżniają skórkę, korę i walec osiowy (ryc. 98).

Skórka należy do tkanki okrywającej. Ona chroni wewnętrzne tkanki łodygi od uszkodzeń, dokonuje wymiany gazowej, a także parowania wody chroniąc roślinę od przegrzewania.

Pod skórka jest rozmieszczona kora złożona z tkanek miękiszowych. W korze magazynują się substancje odżywcze. W niej także rozmieszczona tkanka wzmacniająca nadająca łodygom wielu roślin podłużnej żebrystości. Tak u turzycy komórki tkanki wzmacniającej tworzą w korze

Miazga Skórka

Łyko Rdzeń Kora

Drewno Miazga

Kora Łyko

Skórka Drewno

Walec osiowy Rdzeń

Ryc. 98. Budowa wewnętrzna młodej łodygi zielnej

119

Skórka Kora Korek Fellogen

Łyko Łyko

Dodatkowe warstwy łyka

Miazga Miazga

Drewno Dodatkowe warstwy drewna

Rdzeń Drewno

Ryc. 99. Schemat budowy młodej jednorocznej i dorosłej dwuletniej łodygi drzew

trzy ciąży. Przez to jej łodyga w przekroju poprzecznym trójkątna. U mięty i pokrzywy takich ciąży cztery, dlatego ich łodyga czterokątna. Często komórki zewnętrznej warstwy kory posiadają chloroplasty. Dlatego młoda łodyga z reguły jest zieloną i zdolną do fotosyntezy.

Pod korą rozmieszczony walec osiowy. W odróżnieniu od korzenia tworzy jego nie jedna, a kilka wiązek przewodzących. Są one owalnymi w przekroju i złożonymi z drewna rozmieszczonego ze strony zewnętrznej i łyka – ze strony wewnętrznej. Pomiędzy drewnem a łykiem rozmieszczona miazga – tkanka twórcza boczna (wtórna).wiązki przewodzące wykonują funkcję transportową: po naczyniach drewna od korzeni do liści porusza się woda z rozpuszczonymi w niej substancjami, przeważnie - mineralnymi Po rurkach sitowych w łyku od liści do korzenia są transportowane rozpuszczone substancję organiczne powstające w procesie fotosyntezy. Oprócz tego drewno zwiększa mocność łodygi. W młodej łodydze część drewna w porównaniu z tkanką miękiszową niewielka. Taka łodyga giętka i nazywa się zielną.

W samym środku łodygi rozmieszczony rdzeń utworzony spichrzową tkanką miękiszową.

Wzrost łodygi na grubość. Pierścienie roczne. U dorosłych wieloletnich roślin, szczególnie drzew łodygi mogą osiągać znacznej grubości. Zachodzi to dzięki bocznej tkance twórczej – miazdze, która powoduje grubienie łodygi wielu roślin (ryc.99). Miazga w łodydze powstaje w postaci pierścienia przecinającego wiązki przewodzące pomiędzy łykiem a drewnem. W stronę łyka ona tworzy dodatkowe warstwy łyka, a w stronę drewna – dodatkowe warstwy drewna.

W łodydze rośliny drzewnej miazga budzi się wiosną po śnie zimowym i wytwarza najgrubsze naczynia drewna. Dlatego to drewno jest najjaśniejsza. Na koniec okresu wzrostu miazga

120

Korek Korek

Łyko Łyko

Drewno Rdzeń Drewno Rвzeń

Ryc. 100. Przekroje poprzeczne przez gałązki lipy Ryc. 101. Poprzeczny przekrój

różnego wieku pnia drzewa

wytwarza najcieńsze naczynia, a znaczy i najciemniejsze drewno (ryc. 100). Dlatego pierścień roczny (warstwa drewna powstająca w ciągu roku) jest jaśniejszym w środku i ciemniejszym na zewnątrz.

Na przekroju pnia koncentryczne pierścienie roczna są dobrze obserwowane nawet bez przyrządów powiększających (ryc. 101). Według nich wyznacza się wiek drzewa. Zwróć uwagę, że pierścienie roczne nie są jednakowe. Szerszy pierścień powstaje w ciepłe i wilgotne lata, a węższe – pod czas niesprzyjających dla drzewa warunków klimatycznych. Każdy pierścień szerszy z tej strony pnia, która najlepiej ogrzewa się słońcem.

Oprócz tego u roślin drzewnych nad łykiem stale narasta osobliwa tkanka okrywająca – korek, który stopniowo wymienia obumierającą skórkę i korę młodej łodygi. Korek tworzy się inną tkanką twórczą –fellogenem („ miazgą korkotwórczą”). Komórki korka prędko obumierają, lecz dzięki podziału fellogenu warstwa korka nie zmniejsza sią, a u niektórych drzew – takich jak dąb korkowy – z wiekiem poważnie zwiększa się.

Kiedy człowiek wykorzystuje drewno w gospodarce, to on zdejmuje z pnia tak zwaną „korę drzewną” – korowinę. Odrywanie tkanek korowiny od drewna zachodzi po najwięcej delikatnej tkance – miazdze. Otóż korowina złożona z korka i łyka (ryc. 102).

Pnie, jako surowce do przemysłu. Człowiek wykorzystuje wszystkie części pnia drzew. Z łyka młodej lipy Słowianie z dawnych czasów wyrabiały łyko. Z niego splatały sandały, mocne tkaniny, skręcały sznurki (przypomnij wyraz „Obedrzeć jak lipkę”).

121

Łyko

Korowina

Warstwy korka Drewno

Miazga

Ryc. 102. Stosunek korowiny, miazgi i drewna w pniu drzewa

Z korka dębu korkowego wyrabiają materiał o tej samej nazwie lekki i sprężysty. Do tej pory korkują nim butelki z różnymi napojami, wyrabiają pływaki, ratownicze kamizelki, stosują w budownictwie. Ze względu na korek dąb korkowy specjalnie uprawiają w Śródziemnomorsku (ryc. 103).

Jednak, osobliwie szeroko człowiek używa drewno. Jest to i materiał budowniczy, i paliwo, i materiał do produkcji papieru, niektórych rodzajów włókna sztucznego i inne. Drewno różnych

Ryc. 103. Zaopatrywanie się korkiem drzewa korkowego

drzew posiada różne właściwości. Lekkie w obróbce drewno sosny i świerka stosują przy pracach budowlanych, twarde drewno buka, orzecha i dębu- do produkcji mebli, miękką lipy – do wycinania naczynia. Twarde drewno przesiąknięte smołami i garbnikami ma modny ciemny kolor, odporne na gnicie – szczególnie cenna w tworzeniu dzieł sztuki. Najlżejszym jest drewno

ogorzałki wełnistej (balsy) – jest ono 5 razy lżejsze od wody. Jego stosują w konstrukcjach samolotów i szybowców, produkują deski do windsurfingu. Najcięższym i najtwardszym jest drewno „drzewa żelaznego” – ono nawet tonie w wodzie. Wcześniej z niego produkowano mocne rzeczy – od kijków brytyjskich policjantów do łożysk i tulei śmigła statków.

122

WNIOSKI

1. Długość międzywęźli łodygi określa lub szybsze wzniesienie liści ku słońcu, lub więcej efektywne wypełnienie przestrzeni liśćmi.

2. Tkanki wzmacniające i drewno zapewniają łodydze odporność do zginania. Z wiekiem mocność i łamliwość łodygi wzrasta, a giętkość zmniejsza się.

3. Transport substancji łodygą zapewniają wiązki przewodzące.

4. U wielu roślin z wiekiem łodyga znacznie grubieje dzięki bocznym tkankom twórczym, w pierwszą kolej – miazdze.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Łodyga, korek, korowina, pierścień roczny, miazga, fellogen.

PYTANIA KONTROLNE

1. Jakie tkanki pełnię mechaniczno-podporową funkcję w łodydze, gdzie one rozmieszczone?

2. Po jakiej części łodygi i w którym kierunku (wstępującym czy zstępującym) poruszają się substancję organiczne?

3. Po jakiej części łodygi i w którym kierunku (wstępującym czy zstępującym) poruszają się woda i substancję mineralne?

4. Dlaczego roślina ginie, kiedy u niej zdjąć pierścień korowiny?

5. Co to takie pierścienie roczne i jak one powstają?

ZADANIA

1. Porównaj obrazy przekrojów poprzecznych gałązek lipy na ryc. 100. Czy można wyznaczyć ich wiek, jaki on? Jak uważasz, o której porze roku są ścięte te gałązki?

2. Według materiałów danego paragrafu wykorzystując swoją wiedzę o tkankach roślin wypełnij tablicę w zeszycie.

Warstwa pnia drewna	Z jakich tkanek złożona	Funkcje
Korowina
Miazga
Drewno
Rdzeń

3. Niektóre drzewa rosną w krajach z dwoma wilgotnymi i ciepłymi okresami w ciągu roku. Jak myślisz, czy można obserwować u nich w drewnie pierścienie roczne? Czy będą to pierścienie roczne?

123

DLA DOCIEKLIWYCH

Największej grubości osiągają pni zdumiewających drzew afrykańskich – baobabów (ryc.104). w okresy suszy one zrzucają liście i wykorzystują wodę zmagazynowaną w pniu. Największe pni osiągały średnicę około 15m. Mieszkance tych miejsc wykorzystują dziupla starych baobabów jak lokale mieszkalne.

Ryc. 104. Baobab

Najstarsze drzewo na Ziemi wiek, którego udało się wiarygodnie ustalić według pierścieni rocznych – sosna w górach południowego zachodu USA: ona żyje już 4800lat. Około 4000 lat żyją sekwoi z kontynentu Południowoamerykańskiego. Z naszych mieszkańców długowiecznymi są dąb i lipa (więcej 1000 lat),buk, klon, świerk, jodła (500 – 700 lat). Grab, olsza, sosna pospolita, jabłoń i modrzew żyją stosunkowo niedługo – 200 -300 lat, jeszcze mniej osika brzoza i jarzębina (do 100-150 lat).