Święty figowiec

W niektórych religiach schodu świętymi uważano majestatyczne figowce. Figowiec – to osobliwa forma zrostu dużych drzew tropikalnych – fikusów (ryc.86). Taki fikus zaczyna rosnąć na gałęzi innego drzewa dokąd nasienie zanoszą zwierzęta. Młody fikus prędko wytwarza korzenie powietrzne, które dorastają do gleby i zakorzeniają się. Drzewo, które dało schronienie fikusowi obumiera i on pozostaje stać na własnych korzeniach. Z czasem na pionowych gałęziach znów powstają korzenie powietrzne, które przekształcają się na korzenie-pni. Tak powstaje cały las-drzewo obejmujący powierzchnie ponad 1,5ha i liczący więcej 300 łodyg-pni. Wiadomo, że pod jednym figowcem ukrywał się cały konny eskadron.

113

§ 26. Budowa I funkcje pędu.

• Ten paragraf wyjaśnia osobliwości budowy i rozwoju jak naziemnego narządu rośliny, funkcje i rodzaje pąków, różnorodność pędów według położenia w przestrzeni i kierunku wyrostu.

? Z czego są złożone drzewa? Jak powstają i rozwijają się pąki? Czy wszystkie pąki są jednakowe?

Pęd – to skomplikowany nadziemny narząd z wierzchołkowym wzrostem, który jest złożony z osiowego narządu –łodygi i rozmieszczonych na nim narządów bocznych – liści. Pęd zapewnia wzrost naziemnych części rośliny, powstanie nowych pędów i jeszcze transport substancji.

Na szczycie pędu rozmieszczony stożek wzrostu, utworzony wierzchołkową tkanką twórczą (ryc.87). U podstawy stożka wzrostu powstaję pagórki – zawiązki przyszłych liści zabezpieczających fotosyntezę, wymianą gazową i parowanie wody. Młode liście zwiększają swoje wymiary i zaginają się nad stożkiem wzrostu. One chronią delikatną wierzchołkową tkankę twórczą od uszkodzenia, tworzą wokół niej ciemną i wilgotną kamerę wykształcając pąki.

Ryc. 87. Stożek wzrostu pędu moczarki

Pąk – to zawiązek pędu ze skróconą łodygą liście, której otaczają zwarcie wierzchołkową tkankę twórczą pędu. Na szczycie bądź jakiego pędu rozmieszcza się pąk wierzchołkowy (ryc. 88). Kiedy pęd rośnie, w pąku powstają nowe młode liście. Przy tym najniższe liście rozprostowują się i wychodzą ze składu pąku. Łodyga pomiędzy miejscami przytwierdzenia liści rozciąga się.

Łodyga pędu złożona z węzłów – odcinków łodygi, na których przytwierdzony jeden lub kilka liści, i międzywęźli - odcinków łodygi między węzłami. Ostry kąt między liściem i pędem nazywa się pachwiną liściową (ryc. 89). W takich pachwinach rozmieszczone zawiązki pędów bocznych – pąki pachwinowe(boczne) (ryc.88). obudzenie pąków pachwinowych prowadzi do rozwoju pędów bocznych – tj. do rozgałęzienia pędu.

Ryc. 88. Wierzchołkowa i pachwinowe pąki.

114

Pachwiną liściową

Węzeł

Międzywęźle

Ryc. 89. Podstawowe części pędu

U roślin strefy umiarkowanej pod koniec okresu wzrostu na szczycie pędu i w pachwinach liściowych kształtują się szczegółowe pąki zimujące (ryc. 90) znajdujące się w stanie spoczynkowym cały zimny niesprzyjający dla wzrostu roślin okres roku. Pąki zimujące są dodatkowo chronione przez pąkowe łuseczki – łuskowate liście okryte grubą warstwą substancji woskowej, a często – włoskami i powłoką wydzielin smolistych (przypomnij jak kleiste na dotknięcie są pąki topoli). Pod pąkami pochwowymi po opadaniu liści zostają blizny liściowe (ryc.91). W zimne pory roku roślina nie zdolna wchłaniać z gleby wodę, woda zamarza w nadziemnych częściach rośliny. Lecz parowanie zamarzłej wody zachodzi nadal (przypomnij sobie suszenie bielizny na mrozie). Dlatego wszystkie sposoby ochrony pąków zimujących w pierwszą kolej są skierowane na ochronę od wysychania, a nie od niskich temperatur.

Pąki zimujące są bardzo różnorodne według budowy. Niektóre posiadają tylko jedną łuseczkę ochronną (wierzba), inne – dużo łuseczek (dąb). Pąki wegetatywne zawierają zawiązek zwykłego

Blizny

a b

Ryc. 90. Pąki zimujące roślin o zdrewniałej: Ryc. 91. Pędy zimujące drzewa

łodydze: a - wygląd ogólny pędów klonu; z pąkami i bliznami po opadłych

b – przekrój wzdłużny winorośli liściach

115

a b

Ryc. 92. Pędy wegetatywny (a) i Ryc.93. Rozpuszczanie pędu zimującego

kwiatowy (b)

(wegetatywnego) pędu z liśćmi. Inne pędy zawierają zawiązki kwiatu lub kilku kwiatów (ryc.92). są one szersze i więcej zaokrąglone na szczycie. Wiosną pąki zimujące budzą się: pąkowe łuseczki rozchylają się, a z czasem odpadają, łodyga wydłuża się i rozpuszczają się liście młodego pędu (ryc. 93). Jednak część pąków mogą nie budzić się kilka lat – są to tak zwane pąki śpiące. Takie pąki budzą się tylko po poważnym uszkodzeniu pędów.

Różne rośliny posiadają pędy różnego rodzaju (ryc. 94). Wzniesione pędy rosną pionowo do górę (na przykład pień jodły), poziome - w płaszczyźnie poziomej (na przykład boczne pędy jodły). Pędy niektórych roślin są wzniesionymi tylko dzięki podporze. Tak pędy wijące się zakręcają się wokół podpory swymi łodygami (fasola), a pędy czepne czepiają się podpory korzeniami przybyszowymi (bluszcz), wąsami (groch) itd. Pędy płożące się lub leżą na glebie, lub jeszcze zakorzeniają się za pomocą korzeni przybyszowych.

e

a b c d f

Ryc. 94. Rodzaje pędów: a, b – wzniesione; c – wijący się; d – czepny; e, f – płożące się

116

WNIOSKI

1. Pęd – to narząd złożony składający się z osiowego narządu –łodygi i narządów bocznych – liści. Łodyga zapewnia wzrost naziemnej części rośliny, powstaniu nowych pędów, a także transport substancji. Fotosynteza, wymiana gazowa i parowanie wody za zwyczaj zachodzi w liściach.

2. Pąki są zawiązkami pędów. U roślin klimatu sezonowego one są przystosowane do przeżywania niesprzyjających dla wzrostu rośliny okresów roku.

3. Według rozmieszczenia na łodydze wyróżniają pąki wierzchołkowe i pachwinowe. Według budowy, pąki podzielają się na wegetatywne i kwiatowe.

4. Pęd, tak jak i korzeń, jest narządem osiowym, który rośnie przy pomocy wierzchołkowej tkanki twórczej. Od korzenia on odróżnia się obecnością pąka wierzchołkowego, liści i też tym, że na jego powierzchni powstają miejsca wzrostu pędów bocznych.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Pęd, stożek wzrostu, pąk, węzeł, międzywęźle, pachwina liściowa.

PYTANIA KONTROLNE

1. W jaki sposób podział pędu na łodygę i liście jest powiązany z pełnionymi przez niego funkcjami?

2. Co to jest pąk, jakie jego przeznaczenie?

3. Jakie rodzaje pędów znasz?

4. Jakie bywają pędy według ich położenia w przestrzeni i kierunku wzrostu?

ZADANIA

1. Na czym polega podobieństwo i różnica w budowie pędu i korzenia? Przy odpowiedzi na zapytanie podziel wymienione cechy na dwie grupy: 1) właściwe korzeniu; 2) właściwe pędu: a) dzieli się na węzły i międzywęźla; b) rozgałęzienie zachodzi za rachunek wewnętrznych bocznych tkanek twórczych; c) dokonuje odżywianie mineralne; d) dokonuje odżywiania powietrznego (fotosyntezy); e) rozwija się przeważnie w środowisku powietrznym; f) rozwija się przeważnie w glebie; g) szczyt okryty czapeczką; h) na szczycie znajduje się pąk wierzchołkowy ze stożkiem wzrostu; i) rozgałęzia się dzięki pąkom bocznym; j) kierunek wzrostu – przeważnie do światła; k) kierunek wzrostu – przeważnie od światła do centrum Ziemi.

2. Wypraw błędy w twierdzeniach: a) stożek wzrostu pędu jest złożony z tkanki pokrywowej; b) rozgałęzienie się pędu zachodzi dzięki bocznym tkankom twórczym; c) pąki zimujące posiadają zwarte pokrywy, przede wszystkim dla ochrony od mrozów; d) blizna liściowa powstaje na listku uszkodzonym przez szkodniki; e) korzenie boczne tak jak i pędy boczne powstają z pąków pachwinowych; f) wszystkie pędy rosną pionowo do góry.

117

DLA DOCIEKLIWYCH

Pąki śpiące nie są bezczynnymi. Faktycznie one rok rocznie narastają na grubość pierścienia rocznego pędu, na którym są rozmieszczone, lecz nie rozpuszczają się. Dlatego one zawsze zostają na powierzchni (ryc. 95). One mogą nawet rozgałęziać się z pachwin swoich łuseczek pąkowych. Takie grupy pąków śpiących możesz obserwować na łodygach lipy, akacji białej i innych drzew w postaci dużych półsferycznych narostów. Lecz takie narosty ze śpiących pąków, tak jak u brzozy, sięgają dużych wymiarów i mogą ważyć powyżej tony. Ich nazywają kapami (ryc. 96). Drewnu kapów właściwy bardzo ładny wizerunek na przekroju, właśnie z tego powodu jest ono bardzo cenione przez majstrów po drewnu.

Ryc.95.Narastanie pąka śpiącego Ryc. 96. Kap brzozy