§ 42. Nagonasienne

• Dowiesz się o tym, co to takie rośliny nagonasienne, czym one różnią się od roślin okrytonasiennych i na ile one są różnorodnymi.

? Czy wszystkie nagonasienne są iglastymi? Dlaczego świerk wiecznozielony? Gdzie rośnie cis

pospolity?

Dla nagonasiennych właściwe te same narządy wegetatywne, co i dla roślin kwiatowych, lecz one nie posiadają kwiatu, a znaczy, i słupka ze znamieniem i owocu.

We współczesnej florze Ziemi przedstawicieli nagonasiennych niedużo, około 800 gatunków. Wszystkie one bez wyjątku – rośliny drzewiaste (drzewa i krzewy). Rozpowszechnione po wszystkich kontynentach oprócz Antarktydy i we wszystkich strefach klimatycznych, w suchych, umiarkowanie zwilżonych i nadmiernie wilgotnych miejscowościach. One tworzą tajgę Sybiru, lasy iglaste i mieszane Europy i Azji i nawet lasy w górach Ameryki Południowej. Żaden przedstawiciel nagonasiennych nie mieszka w środowisku wodnym.

Ryc. 179. Sosna zwyczajna

Szyszka – przekształcony krótkopęd nagonasiennych wytwarzający woreczki pyłkowe lub zalążki.

Rozpowszechniają się i rozmnażają się nagonasienne nasionami. Rozpatrzmy ten proces na przykładzie sosny zwyczajnej (ryc. 179). Sosna nie posiada kwiatów, lecz wytwarza szyszki. Na wierzchołkach młodych pędów widoczne nieduże tegoroczne szyszki żeńskie czerwonawego koloru. Na starszych gałązkach można zauważyć zielone zeszłoroczne szyszki o długości kilku centymetrów. Na gałązkach trzyletnich znajdziesz szyszki brązowe i suche. Na niektórych młodych pędach znajdują się drobne męskie szyszki żółtego koloru.

187

Pokolenie bezpłciowe Pokolenie płciowe

I rok II rok

Szyszka męska Szyszka żeńska

Zapylanie Zapłodnienie

Ziarenko pyłku Zalążek

Nowe pokolenie bezpłciowe

III rok

Nasienie

Ryc. 180. Rozmnażanie sosny zwyczajnej

Szyszka złożona z osi i łusek. Szyszki bywają żeńskimi i męskimi. Na łuskach żeńskich sosny powstają po dwa zalążki. Łuski męskich szyszek posiadają parę woreczków pyłkowych, w których dojrzewa pyłek.

Na początku lata pierwszego roku istnienia żeńskiej szyszki jej zalążki jeszcze nie gotowe do zapłodnienia, a tylko – do zapylenia (ryc. 180). W ten czas łuseczki szyszek rozchodzą się. W woreczkach pyłkowych szyszek męskich powstają ziarenka pyłku w błonach, których są dwa pęcherzy powietrzne. Wiatr roznosi pyłek. Ziarenka pyłkowe przyklejają się do kropelki wody wystającej z zalążka. Ziarenko pyłku kiełkuje – wytwarza łagiewkę pyłkową wrastającą w zalążek. Po zapylaniu łuseczki szyszki żeńskiej zamykają się, szyszka okrywa się smołą i przybiera zabarwienie zielone.

Następnego roku w żeńskich szyszkach w zalążku powstaje szczegółowa tkanka – bielmo nagonasiennych. Z części jej komórek powstają kilka żeńskich narządów płciowych z komórkami jajowymi, reszta komórek magazynuje substancje odżywcze. W łagiewkach pyłkowych powstaje po dwa plemniki. Łagiewka pyłkowa dorasta do komórki jajowej, rozpuszcza się i jeden z plemników zapładnia komórkę jajową. Z zygoty rozwija się zarodek przyszłej sosny. Szczątki osłonek zalążka, zarodek i bielmo tworzą młode nasienie.

Na początku wiosny trzeciego lata nasiona całkowicie dojrzewają. Wtedy szyszki wysychają, przybierają brązowego koloru i otwierają się wysypując dojrzałe nasiona. Nasiona sosny zwyczajnej posiadają błoniaste skrzydełka, które pomagają rozpowszechnieniu wiatrem. U innych nagonasiennych zapylenie, zapłodnienie i dojrzewanie nasion może zachodzić w ciągu jednego roku.

188

W większości znasz rośliny nagonasienne, jako iglaste drzewa i krzaki (ryc. 181). One posiadają igłowate liście – igły (szpilki). W lasach strefy umiarkowanej najczęściej spotykane są: sosna, świerk, jodła i modrzew. Dają one cenne drewno i żywicę – smołę gromadzącą się w specjalnych przewodach w drewnie.

Igła – igłowaty przekształcony liść nagonasiennych.

a b c

d e f

Ryc. 181. Iglaste: a – świerk; b – jodła; c – modrzew europejski; d – limba; e – jałowiec pospolity; f – cyprys

Niebezpiecznym przedstawicielem nagonasiennych jest cis pospolity (ryc. 182), którego okazy dziko rosnące zachowały się jeszcze w Karpatach. Ta roślina ma dużo odmian dekoratywnych, które mogą być jak niewielkimi drzewami, tak i krzakami. One wytrzymują znaczne zacienienie. Cis nie wytwarza szyszek żeńskich. Jego czarne nasiona rozwijają się na szczytach króciutkich pędów, a przy nasadzie mają czaszowatą, soczystą osnówkę czerwonego koloru. Ta osnówka wabi ptaków, które rozpowszechniają nasiona. Lecz z tą rośliną warto być bardzo ostrożnym, ponieważ we wszystkich jej częściach dużo substancji trujących

Jednak nagonasienne bardzo różnorodne i oprócz iglastych roślin są przedstawione wielu innymi, które opisane w rubryce „Dla dociekliwych” w końcu tego paragrafu.

Ryc. 182. Cis pospolity

189

WNIOSKI

1. Nagonasienne – różnorodna grupa roślin, która ma duże znaczenie w przyrodzie i życiu człowieka.

2. Nagonasienne nie posiadają kwiatu, a znaczy i słupka z ze znamieniem, i owocu.

3. Przy zapylaniu zalążek nagonasiennych wychwytuje pyłek przy pomocy kropelki wody, którą on wydziela.

4. U większości gatunków nagonasiennych plemniki są transportowane do komórki jajowej łagiewką pyłkową.

5. Bielmo nagonasiennych powstaje przed zapłodnieniem, brak zapłodnienia podwójnego.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Nagonasienne, szyszka, igła.

PYTANIA KONTROLNE

1. Jak człowiek wykorzystuje nagonasienne?

2. Jaka budowa szyszek sosny?

3. Kiedy i jak zachodzi zapylenie u sosny?

4. Gdzie i kiedy powstają komórki jajowe sosny?

5. Jak i kiedy zachodzi zapłodnienie komórki jajowej sosny?

6. Jakie znasz gatunki roślin iglastych?

ZADANIA

Przypomnij, o tym, jak zachodzi rozmnażanie paproci i roślin kwiatowych. Wypełnij w zeszycie tablicę.

Cecha	Gromady roślin
	Paprocie	Nagonasienne	Rośliny kwiatowe
Miejsce powstania męskich i żeńskich komórek płciowych
Obecność lub brak pyłku i zapylania
Niezbędność wody do zapylania
Niezbędność wody do zapłodnienia
Przy pomocy czego rozpowszechniają się

Dokonaj analizy tablicy. Co jest wspólnego według tych cech u nagonasiennych z paprociami i roślinami kwiatowymi? Która grupa roślin najmniej, a która najlepiej dostosowana do warunków życia lądowego?

190

DLA DOCIEKLIWYCH