§ 41. Paprocie

• Dowiesz się o różnorodnościach paproci, osobliwości budowy bezpłciowego i płciowego pokoleń i ich rozmnażaniu.

? Jakie bywają paprocie i jak one rozmnażają się? Czy można znaleźć kwiat paproci?

Paproć złożona z pędów i korzeni (ryc. 175). Liście paproci duże i bardzo rozsieczone. W odróżnieniu od liści innych roślin, one posiadają trwały wzrost wierzchołkowy i dlatego zwinięte na kształt pastorału dla ochrony wierzchołkowego stożka wzrostu. U paproci bywa rozgałężenie jak

182

Ryc. 175. Nerecznica samcza

wierzchołkowe, tak i boczne. Układy dostarczające wodę i regulujące parowanie paproci mniej efektywne jak u roślin kwiatowych, dlatego one potrzebują dostatecznego zwilżenia. Współczesne paproci nie posiadają bocznych tkanek twórczych (brak wtórnego przyrostu na grubość).

We współczesnej florze Ziemi nalicza się około 10 tys. gatunków paproci. Szczególnie dużo ich w wilgotnych krajach tropikalnych. Są to rośliny bardzo różnorodne. W Ameryce Południowej i Nowej Zelandii rosną paprocie drzewiaste nawet tworzące lasy. Przeważnie gatunki tropikalne i subtropikalne mogą posiadać wiotką łodygę i wykorzystywać, jako podporę gałązki i pnie drzew. Niektóre paprocie osiedlają się na skałach lub ścianach budynków w miastach. Lecz większość gatunków rośnie w lasach i na łąkach. Tylko nieliczne gatunki przystosowują się do półwodnego lub wodnego trybu życia w zbiornikach słodkowodnych.

Paprocie rozpowszechnione na Ukrainie posiadają kłącza. U części gatunków one skrócone i prawie pionowe, a liście zebrane w rozetki podobne do lejka, które mogą sięgać wysokości powyżej półtora metra (nerecznica samcza (ryc. 175), wietlica samicza, pióropusznik strusi (ryc. 178, b)). Kłącza innych paproci poziome i mocno wydłużone, liście na nich rozmieszczone często na

Pokolenie bezpłciowe

Fragment liścia z kupką zarodni Zarodniki

Pokolenie płciowe

Męski narząd płciowy Żeński narząd płciowy

Nowe pokolenie bezpłciowe

Przedrośle Zapłodnienie

Ryc. 176. Rozmnażanie nerecznicy samczej

183

dużych odległościach jeden od drugiego, w taki sposób, że pojedynczo wystają z ziemi, jak u orlicy pospolitej (ryc. 178, a), paprotki zwyczajnej (ryc.178, c), cienistki trójkątnej.

Ryc. 177. Przedrośle nerecznicy samczej

Na przykładzie rozpowszechnionej nerecznicy samczej wygodnie zapoznać się z rozmnażaniem tych roślin (ryc. 176). Na spodniej stronie liści dorosłych roślin nerecznicy samczej widoczne zarodni zebrane w kupki okryte błoniastą zawijką – pokrywą ochronną.

Kiedy zarodniki nerecznicy samczej dojrzewają zarodnie gwałtownie rozrywają się. Przy tym mikroskopowe zarodniki wyrzucają się na odległość kilku centymetrów. Ich podchwytuje wiatr i roznosi na znaczne odległości. Do kiełkowania zarodnik ma dostać się na wilgotną glebę. On da początek niedużej cienkiej zielonej blaszce o sercowatym kształcie – przedroślu paproci (ryc. 177). Na dolnej stronie przedrośla rozmieszczone chwytniki, którymi ono przytwierdza się do gleby i wchłania wodę. Przedrośla nerecznicy samczej nieduże, przeciętna średnica wynosi około 5 mm, i niedługotrwałe. Dlatego ciężko ich zobaczyć w przyrodzie, lecz czasem można zobaczyć na stokach wilgotnych wąwozów pozbawionych roślinności.

Na dolnej stronie sformowanego przedrośla powstają męskie i żeńskie narządy płciowe. W narządach płciowych męskich powstają liczne ruchliwe męskie komórki płciowe – plemniki. W każdym narządzie płciowym żeńskim rozwija się tylko jedna komórka jajowa. Po deszczu lub obfitej rosie pomiędzy dolną powierzchnią przedrośla a glebą powstaje cieniutka warstewka wody. Po niej plemniki poruszają się do komórki jajowej. One przyciągają się substancjami, które wydziela żeński narząd płciowy. Jeden z plemników zapładnia komórkę jajową.

Zygota kiełkuje w nową roślinę pokolenia bezpłciowego. Najpierw ona otrzymuje substancje odżywcze tylko z tkanek przedrośla, następnie wytwarza pierwszy korzonek, który zagłębia się w glebę. Rozwija się pierwszy liść. Lecz młoda roślina pokolenia bezpłciowego zachowuje łączność z przedroślem aż do jego pełnego obumierania.

184

a

b

c

d

e

f

Ryc. 178.Różnorodność paproci: a – orlica pospolita; b – pióropusznik strusi; c – paprotka zwyczajna; d – języcznik zwyczajny; e – paprocie nasięźrzały; f – salwinia

„Krewne” nerecznicy samczej bardzo różnorodne. Rozpoznają ich według osobliwościom rozmieszczenia i budowy zarodni i ich kupek. Wśród innych wyróżnia się paproć dekoratywna pióropusznik strusi (ryc. 178, b), u którego zarodnie rozwijają się tylko na szczególnych liściach podobnych do strusiego pióra. A ot liście wegetatywne człowiek pospolity może nie odróżnić od liści nerecznicy samczej. U języcznika (ryc. 178, d) rosnącego na bogatych w kredę glebach w lasach bukowych blaszka liściowa nierozsieczona. Na Ukrainie w lasach, na skałach i łąkach spotykają się bardzo ciekawe paprocie nasięźrzały (ryc. 178, e). Ich kłącze co rok wytwarza tylko jeden nieduży liść. W zbiornikach wodnych można zauważyć rzadką paproć salwinię (ryc. 178, f). Jej pędy posiadają kilka węzłów, w których wyrastają po trzy liście. Dwa z nich mają eliptyczne blaszki utrzymujące się na powierzchni wody. One są fotosyntezującymi. Trzeci liść podzielony jest na kilkanaście długich, nitkowatych, owłosionych odcinków zwisających w głąb wody. Korzeni u salwinii brak. Rozpowszechniają salwinię ptaki pływające.

Współczesne paprocie nie mają dużego znaczenia w czynnościach gospodarczych człowieka, chociaż w niedalekiej przeszłości z nich produkowano leki od robaczyc. Młode liście orlicy (ryc. 178, a) są jadalne. Właśnie w tym celu ich transportują do Japonii. Wiele gatunków tropikalnych paproci – to wspaniałe pokojowe rośliny dekoratywne.

185

WNIOSKI

1. U paproci podstawowym pokoleniem fotosyntezującym jest pokolenie bezpłciowe. Przedstawione ono dużymi osobnikami z korzeniami i pędami. Pokolenie płciowe – to przedrośle.

2. Liściom paproci właściwy trwały wzrost wierzchołkowy, dlatego one zwinięte na kształt pastorału dla ochrony wierzchołkowego stożka wzrostu.

3. Paprocie rozpowszechniają się i rozmnażają się zarodnikami powstającymi w narządach rozmnażania bezpłciowego (zarodniach) znajdujących się na spodniej stronie liści.

4. Proces płciowy u paproci zachodzi przy pomocy plemników i komórek jajowych, które powstają w narządach płciowych na przedroślu. Do zapłodnienia niezbędną jest woda.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Paproć.

PYTANIA KONTROLNE

1. Gdzie są rozpowszechnione współczesne paprocie, w jakich warunkach one rosną?

2. Na czym polega osobliwość liści paproci?

3. Jak zachodzi rozmnażanie bezpłciowe paproci zarodnikami?

4. Co wyrasta z zarodnika paproci?

5. Gdzie powstają komórki płciowe paproci i jakie warunki są niezbędne do zapłodnienia?

6. Co rozwija się z zapłodnionej komórki jajowej paproci?

7. Jakie paprocie współczesne wykorzystuje człowiek i w jakim celu?

ZADANIA

1. Przedłuż wypełnienie w zeszycie podanej tablicy z poprzedniego paragrafu.

Cecha	Widłak	Skrzyp	Nerecznica samcza
Narządy wegetatywne
Rozgałężenie
Miejsce rozmieszczenia narządów
Sposób życia przedrośla
Jakie narządy płciowe znajdują się na przedroślu?

2. Podaj odpowiedź na pytanie.

Jakie wspólne i odmienne cechy budowy i rozmnażania u nerecznicy samczej z widłakiem i skrzypem?

186