§ 39. Mszaki

• Dowiesz się o osobliwościach i różnorodności budowy mszaków, o trybie życia tych roślin, także zrozumiesz na czym polega osobliwość rozmnażania mszaków.

? Skąd wzięły się mszaki? Dlaczego mszaki rosną na północnej stronie pnia drzew? Dlaczego

na jednych roślinnych mszaków są puszki, a na innych ich nie ma?

Na Ziemi nalicza się około 24 tys. gatunków mszaków. I rozpowszechnione one wszędzie. Mszaki – to rośliny nieposiadające korzeni i nie zdolne efektywnie regulować zawartość wody w ciele, dlatego wielu ich gatunków posiadają zdolność do wysychania i prędkiego odnowienia swoich czynności życiowych po nawilżaniu. Większość mszaków rośnie w dostatecznie wilgotnych miejscach. Powierzchnie pni drzew obficiej one pokrywają z północnej strony, dokąd sięga mniej słonecznych promieni i która mniej wysycha.

Według budowy ciała rozróżniają mszaki plechowate i posiadające łodyżkę z liście. Budowa wewnętrzna niektórych mszaków bardzo prosta, one złożone z prawie jednakowych komórek. U innych można obserwować różnorodne tkanki.

174

a b c

Ryc. 168. Mszaki plechowate i posiadające łodyżkę z liśćmi: a – porostnica; b – płonnik; c – torfowiec

Ciało mszaków plechowatych – to prosto blaszka na dolnej powierzchni, której mogą być łuseczki i włoski – chwytniki, którymi ta blaszka przytwierdza się do gleby lub kamieni. Chwytniki także transportują do ciała rośliny wodę. Przykładem mszaków plechowatych jest porostnica wielokształtna (ryc. 168, a), którą można obserwować na prze wilżonych łąkach, na brzegach strumyków, a w miastach czasem na porzuconych wilgotnych ścieżkach z drobnego żwiru lub asfaltu gdzie nie rośnie trawa.

Na wilgotnych łąkach, w lasach można znaleźć mech posiadający łodyżkę z liśćmi – płonnik (ryc. 168, b). W procesie rozmnażania płonnika, jak i u wszystkich mszaków, wykazuje się przemiana pokoleń płciowego i bezpłciowego (ryc. 169).

Rośliny pokolenia płciowego mszaków tworzą kobierce ze zwarcie rozmieszczonych pędów z łodyżką i liśćmi (właśnie te rośliny zazwyczaj nazywane mchem). Na łodyżce przy nasadzie pędu rozwijają się włoski – chwytniki. Na szczycie pędów płonnika pomiędzy liśćmi powstają narządy płciowe: lub męskie, lub żeńskie. Pod czas deszczu jego kropelki trafiają na wierzchołki pędów i

Pokolenie płciowe wytwarza narządy płciowe, w których powstają męskie i żeńskie komórki płciowe.

Pokolenie bezpłciowe wytwarza zarodniki, którymi dokonuje się rozmnażania.

175

rozpryskują się. Wraz z mgiełką wodną męskie komórki płciowe z wiciami – plemniki – dostają się na pędy żeńskie, zapływają w żeńskie narządy płciowe i zapładniają komórki jajowe(ryc. 178).

Pokolenie płciowe

Zarodniki Kiełkowanie zarodników Zapłodnienie

Męskie Narządy płciowe

Żeńskie

Pokolenie bezpłciowe Nowe pokolenie płciowe

Zarodniki Kiełkowanie zarodników

Sporofit

Ryc. 169. Rozmnażanie płonnika

Z zygoty wewnątrz żeńskiego narządu płciowego rozwija się pokolenie bezpłciowe mchu – sporofit. To znaczy, on rozwija się tylko na pędach żeńskich mchu i całe życie odżywia się ich kosztem. Sporofit składa się z stopy, trzonka i puszki (ryc. 170). W puszce sporofitu powstają zarodniki. Po dojrzewaniu zarodniki wysypują się z puszki i wiatr roznosi ich na duże odległości. Zarodnik płonnika kiełkują na powierzchni gleby w bardzo rozgałęzioną wielokomórkową zieloną męską lub żeńską nić. Z czasem na tej nici powstają liczne pąki, z których rozwijają się pędy nowego pokolenia płciowego mchu. W taki sposób mszaki rozmnażają się i rozpowszechniają się przy pomocy zarodników.

Narządy, w których powstają zarodniki nazywają się zarodniami. U mszaków zarodnią jest puszka sporofitu.

Bardzo ciekawym jest biały mech lub torfowiec (ryc. 168, c). Jego rozgałęzione pędy tworzą wielkie kobierce w wilgotnych lasach i na bagnach, które tak i nazywają torfowiskami. Odżywiają się takie bagna prawie czystą wodą deszczową.

Puszka

Trzonek

Stopa

Ryc. 170. Młody sporofit mchu

176

Większość komórek ciała torfowca obumarłe. Tak w liściach na jedną zieloną żywą komórkę przypada do kilku dziesiątek komórek obumarłych, wypełnionych powietrzem. Właśnie one stwarzają wrażenie, że torfowiec ma biały kolor. W łodydze też powstają takie martwe komórki. One bardzo dobrze wchłaniają wilgoć. Dlatego torfowiec, jak gąbka, wchłania i utrzymuje dużo wody.

Kobierzec torfowca na powierzchni bagien blokuje dostęp tlenu do dolnych warstw wody, obniża jej parowanie i wymianę ciepła. Szczątki obumarłe rozkładają się tylko częściowo z powstaniem dużej ilości kwasów organicznych. Oprócz tego torfowiec zawiera substancje bakteriobójcze. Dlatego szczątki mchu w bagnie nie ulegają całkowitemu gniciu, a tworzą potężne pokłady torfu. Sam torfowiec po wysuszaniu wykorzystywano jak materiał do bandaży w medycynie. Lecz teraz tego już nie robią. Ponieważ torfowiska dość prędko znikają z powodu zanieczyszczonych opadów atmosferycznych i dlatego objęte ochroną po całym świecie.

WNIOSKI

1. Mszaki nie posiadają korzeni, ich ciało – blaszka lub pęd, w niektórych wypadkach z chwytnikami.

2. Budowa mszaków nie zapewnia efektywnej regulacji zawartości wody w ciele.

3. U mszaków podstawowym fotosyntezującym pokoleniem jest płciowe. Bezpłciowe pokolenie przedstawione sporofitem odżywiającym się kosztem żeńskiej rośliny pokolenia płciowego.

4. Rozmnażają się i rozpowszechniają się mszaki zarodnikami.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Mszaki, chwytniki, sporofit, zarodnia, pokolenie płciowe, pokolenie bezpłciowe.

PYTANIA KONTROLNE

1. Jakie znasz rodzaje budowy ciała mszaków?

2. Jak zachodzi proces płciowy u mszaków?

3. Co to takie sporofit? Jaka jego budowa i funkcje?

4. Dlaczego pędy płonnika wytwarzają zwarte kobierce?

5. Jakie pokolenia wyróżniają się u mszaków?

ZADANIA

Przepisz do zeszytu i dokończ zdania opisujące proces rozmnażania płonnika.

177

Rozmnażanie płonnika:

Zarodniki powstają w __________________________________________________________

Z zarodników rozwija się ________________________________________________________

Narządy płciowe powstają na ____________________________________________________

Plemniki dostają się do komórki jajowej ____________________________________________

Z komórki jajowej rozwija się _____________________________________________________