§ 37. Ruchy roślin

• Dowiesz się o tym, jak rośliny zmieniają położenie swoich narządów w przestrzeni i jakie to ma znaczenie.

? Czy rośliny śpią? Dlaczego pęd rośnie do góry do Słońca, a korzeń w głąb Ziemi? Jak rośliny

czepne i wijące się nachodzą oporę? Dlaczego ludzie mówią „mimoza wstydliwa”?

Wśród organizmów fotosyntezujących zdolność do poruszania posiadają tylko jednokomórkowe i nieliczne wielokomórkowe glony. Typowe rośliny są przytwierdzonymi i one nie zdolne zmieniać swoje położenie w przestrzeni. Określonej „biernej” ruchliwości roślinom nadają ich podziemne lub nadziemne pędy, w pierwszą kolej, kłącza i wąsy pomagające roślinie „przerastać” na inne miejsce. Jednak, prawdziwe ruchy, czasem – dość prędkie, można obserwować u poszczególnych narządów roślin.

Ruchy rośliny w procesie jej wzrostu kierunek, których wyznacza bodziec (czynnik zewnętrzny), nazywają się ruchami wzrostowymi.

Ponieważ rośliny dokonują fotosyntezy, to ich pędy rosną, a liście powracają się swymi blaszkami liściowymi w kierunku źródła światła. To jest dobrze widoczne u roślin na parapetach, ponieważ światło do pokoju zawsze trafia przez okno. Natomiast korzenie znajdujące się poza glebą rosną w kierunku od źródła światła (ryc. 160, a).

165

Kierunek światła Kierunek siły ciężkości

a b

RYC. 160. Ruchy wzrostowe roślin

Wskaźnikami określającymi ruchy wzrostowe oprócz światła i siły ciężkości mogą występować różnorodne substancje chemiczne, pola elektryczne, ciepło i in.

Ruchy roślin mogą być wywołane nieukierunkowanym czynnikiem zewnętrznym, na przykład, zmianą temperatury. Kierunek takich ruchów wyznacza się właściwościami samej rośliny.

Tak, kwiaty tulipanów o krokusów otwierają się w odpowiedź na podwyższenie temperatury. Gdy tulipany odczuwają różnicę temperatury o 1°C, to wrażliwość krokusów wynosi 0,2°C. blaszki liściowe niektórych roślin reagują na obniżenie temperatury zwijaniem. Podobną bywa i reakcja na oświetlenie. W ciemnościach niektóre rośliny „zasypiają”- zamykają kwiaty (grzybienie) lub koszyczki (mniszek), składają liście (szczaw) (ryc. 161, a, b). A ot kwiaty nocne w ciemnościach otwierają się. Znany kaktus selenicerus („królowa nocy”) (ryc. 163) zakwita równie przez 12 godzin

a b c

Ryc. 161. Ruchy roślin wywołane nieukierunkowanymi Ryc. 162. Samodzielne ruchy:

bodźcami zewnętrznymi (a, b, c) zakręcania wąsów

166

po ostatniej zamianie ciemności na światło i kwitnie tylko jedną noc. Koszyczki słonecznika schylają się w stronę słońca (ryc. 169).

Ryc. 163. Kaktus Selenicereus

Ryc. 164. Pole słoneczników

Bardzo często takie ruchy są skutkiem wstrząsu lub dotknięcia. Raptowne opuszczanie i składanie liści mimozy wstydliwej wskutek utraty wody nasadami ogonków zdolne odstraszyć zwierzę roślinożerne (ryc. 161, b). Liście-pułapki roślin owadożernych rosiczki okrągłolistnej i muchołówki amerykańskiej (ryc. 122, 125) reagują na dotknięcie, jednak reakcja nie będzie długotrwałą przy pobudzeniu czynnikiem nieożywionym. Tylko substancje chemiczne ciała ofiary potwierdzają roślinie, że pułapka powinna pracować do tej pory, dopóki nie ustanie trawienie. Świadczy to o tym, że ruchy u roślin mogą wywoływać i substancję chemiczne.

Ruchy samodzielne roślin nie zależą od zewnętrznego czynnika pobudzającego. Wierzchołki pędów wielu roślin i wierzchołki wąsików w ciągu wzrostu dokonują wzrostowe ruchy spiralne (ryc. 165, 162). Dzięki nim wijące się pędy i wąsy owijają podporę. Ciekawie, że dla każdej rośliny może być właściwy swój własny kierunek ruchów spiralny – za strzałką zegarkową lub przeciw niej.

Poruszać się zdolne i martwe części roślin. Bardzo rozpowszechnione ruchy higroskopijne wywoływane zwilżeniem lub wysychaniem zgrubiałych i niezgrubiałych ścian komórkowych lub zdrewniałych i niezdrewniałych tkanek. Ruchami higroskopijnymi wyznaczają się mechanizmy otwierania wielu owoców suchych.

Nie patrząc na brak mięśni i narządów ruchu u roślin, one wytworzyły różnorodne reakcje ruchowe w odpowiedź na pobudzenia środowiska zewnętrznego.

Ryc. 165. Samodzielne ruchy wierzchołków pędów roślin wijących się umożliwiają im odnajdywanie podpory

167

WNIOSKI

1. Typowe rośliny prowadzą przytwierdzony tryb życia i zdolne tylko przerastać na inne obszary gleby.

2. Poszczególne części rośliny w odpowiedź na pobudzenia zewnętrzne (ukierunkowane lub nieukierunkowane) lub dzięki rytmom wewnętrznym mogą wykonywać ruchy i zmieniać swoje położenie w przestrzeni.

3. Kierunek ruchu roślin może wyznaczać bodziec zewnętrzny lub wewnętrzna budowa narządu.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Ruchy wzrostowe, samodzielne ruchy, ruchy higroskopijne.

PYTANIA KONTROLNE

1. Jak poruszają się narządy roślin w odpowiedź na pobudzenie zewnętrzne?

2. Jakie ruchy wzrostowe właściwe korzeniu i pędu?

3. Jakie bodźce najczęściej wywołują u roślin ruchy określone ich budową wewnętrzną?

ZADANIA

Wyjaśnij, dlaczego orientacja słoneczników według słońca nie uważa się ruchem wzrostowym.