§ 36. Owoc

• Dowiesz się o tym, co to takie owoc, o różnorodności owoców i ich znaczeniu.

? Skąd biorą się owoce? Dlaczego owoce tak różnorodne? Dlaczego roślinie owoce, które tak

smakują zwierzętom i człowiekowi?

Przy pomocy owoców rośliny rozpowszechniają swoje nasiona. Owocnia rozwija się ze ścianki zalążni i jest złożona z zewnętrznej, środkowej i wewnętrznej warstw (ryc. 157). Pod owocnią owocu znajdują się jedno lub kilka nasion.

Owoc – to część rośliny, która rozwija się

z kwiatu przy dojrzewaniu nasion.

Zewnętrzna warstwa

Środkowa warstwa Owocnia

Wewnętrzna warstwa

Łupina nasienna

Zarodek Nasienie

Bielmo

Ryc. 157. Schemat budowy wewnętrznej owocu

160

Wiadomo wielu różnych rodzajów owoców różniących się w pierwszą kolej:

1. według rozwoju z prostego lub złożonego słupka;

2. według budowy owocni (sucha lub mięsista);

3. według liczby nasion w owocu (jednonasienne lub wielonasienne);

4. według zdolności pękać lub rozpadać się.

Owoce utworzone z prostego słupku
	Schemat	Przykład	Inne przykłady	Pękające lub rozpadające się
Wielonasienne
Suche	Mieszek	Ostróżka	Judaszowiec	Rozkrywa się podobnie do liścia
	Strąk	Złotodeszcz	Groch, fasola, akacja żółta	Pękający wzdłuż dwustronnie
Jednonasienne
Suche	Niełupka	Rogatek	Przywrotnik, krwiściąg	Niepękające
	Ziarniak	Pszenica	Żyto, ryż, kukurydza	Niepękające
Mięsiste	Pestkowiec	Laurowiśnia	Brzoskwinia, śliwa, morela	Niepękające

Kiedy owoce powstają z kwiatów o wielu słupkach, to nazywają się owocami zbiorowymi i odpowiednio mogą nazywać się wielomieszkiem (złożone z kilku mieszków) (orliki, knieć), wieloorzeszkiem (jaskier, poziomka), owocem szupinkowym (dzika róża), wielopestkowcem (jeżyna, malina) (ryc. 158).

161

a b c

Ryc. 158. Owoce utworzone z kwiatów o wielu słupkach prostych:

a – wielomieszek orlików; b – wieloorzeszek poziomki; c – wielopestkowiec maliny

Owoce utworzone ze słupku złożonego
	Schemat	Przykład	Inne przykłady	Pękają lub rozpadają się
Wielonasienne
Suche	torebka	Gwiazdnica	Lilia, mak, dzwonki	Pękające
	Łuszczyna	Rzepak	Gorczyca, tasznik	Pękające
Mięsiste	Jagoda	Pomidor	Agrest, porzeczka	Niepękające
	Cytryna (jagoda)	Cytryna	Pomarańcza, mandarynka	Niepękające
	Szupinka	Jarzębina	Jabłko, gruszka	Niepękające
	Jagoda	Dynia	Arbuz, ogórek, kabaczek	Niepękające
	Pestkowiec	Kalina	Bez czarny, kruszyna	Niepękające

162

Owoce utworzone ze słupku złożonego
	Schemat	Przykład	Inne przykłady	Pękają lub rozpadają się
Jednonasienne
Suche	Orzech	Dąb	Buk, leszczyna, gryka	Niepękające
	Skrzydlak	Jesion	Wiąz	Niepękające
	Niełupka	Mniszek	Słonecznik, uczep	Niepękające
	Pestkowiec	Orzech włoski	Migdałowiec, kokos właściwy	Niepękające

Z kwiatostanów ze zwarcie rozmieszczonymi kwiatami powstają owocostany, które w życiu codziennym ciężko odróżnić od zwykłych owoców. Takim jest owocostan morwy miękisz, którego utworzony rozrośniętymi listkami okwiatu wokół owoców-orzeszków, figowca z owocami orzechami (nie nasionami!) w środku, ogromne kwiatostany ananasów (ryc. 159).

Owocostan – zwarty zbiór owoców utworzony z kwiatostanu.

Olbrzymia różnorodność owoców zapewnia rozpowszechnienie roślin kwiatowych jednostką rozpowszechnienia, których może występować jak nasienie, tak i cały owoc lub jego część. Czasem nasiona prosto padają blisko rośliny macierzyńskiej. Czasem one z siłą wyrzucają się z pękającego owocu jak u niecierpka i żółtej akacji lub wytryskują się na odległość do 10 metrów z cieczą owocu, jak z owocu tryskawca sprężystego.

163

a b c

Ryc. 159. Owocostany: a – morwy; b – figowca; c – ananasa

Woda roznosi pływające suche pestkowce rozpowszechnionego wzdłuż wybrzeża krajów tropikalnych kokosu, otoczone woreczkiem orzechy turzyc, zanurzone w śluzie nasiona grzybienie i nurzańca. Wiatr roznosi podobne do pyłu nasiona storczyków, skrzydełkowe owoce jesionu i klonu, okryte włoskami nasiona wierzbówki i niełupki ze spadochronikami mniszka. Z otwartych torebek na sprężystych suchych łodygach (tak jak u maku) nasiona wyrzucają się, kiedy ich kołysze wiatr lub zwierzęta.

Kiedy zwierzęta zjadają mięsiste owoce, nasiona mogą przykleić się do ich ciała (na przykład dziobu ptaka) i być przniesionymi na duże odległości. A często nasiona lub pestki przechodzą nieuszkodzone przez układ trawienny zwierzęcia, nawet lepiej po tym kiełkują. A ot lepkie owoce szałwii lepkiej, czepne zadziorki koszyczków łopianu, okryte haczykami części owoców marchewki są przenoszone na powierzchni ciała zwierząt.

Człowiek rozpowszechnia nasiona roślin na obuwiu i odzieży, na kołach transportu i z ładunkami. Tak z Ameryki do Europy trafiły chwasty ambrozja i cyklachena pyłek, których wywołuje silne uczulenie u wielu ludzi. Natomiast babka duża stała mieszkanką Ameryki. Niektóre chwasty dostosowały się do rytmu siewu i zbierania plonów, sposobów oczyszczania ziaren roślin uprawnych i teraz człowiek sam rozpowszechnia te rośliny siewem, ponieważ bardzo ciężko pozbyć się ich w materiale siewnym.

WNIOSKI

1. Owoc rozwija się z kwiatu przy dojrzewaniu nasion.

2. Owoc zapewnia rozpowszechnienie nasion. Nasiona roślin kwiatowych wysypują się z owoców lub rozpowszechnia się cały owoc albo jego część.

3. Różnorodność owoców powiązana z różnymi sposobami rozpowszechnienia roślin.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Owoc, owocostan.

164

PYTANIA KONTROLNE

1. Co to takie owoc?

2. Według jakich cech rozróżniają rodzaje owoców?

3. Przy pomocy, czego rośliny mogą rozpowszechniać się na nowe tereny?

4. Jakie cechy owoców i nasion właściwe roślinom rozpowszechnianym wiatrem?

5. Jakie cechy owoców i nasion właściwe roślinom, które rozpowszechniają się zwierzętami?

ZADANIA

Zastanów się i daj odpowiedź na zapytania.

Lekkie owoce niełupki mniszka lekko podchwytują się wiatrem i roznoszą się na duże odległości dzięki spadochronikom. Natomiast owoce skrzydlaki klonu i jawora stosunkowo ciężkie, chociaż też rozpowszechniają się wiatrem. Jak myślisz, na czym polega różnica w mechanizmie rozpowszechnienia tych owoców? Dlaczego owoce ze skrzydełkami właściwe właśnie drzewom?