§ 32. Kwiat

• Dowiesz się o tym, co to jest kwiat, z jakich części on składa się i co spowodowało różnorodność kwiatów.

? Po co roślinie jest kwiat? Jaka budowa kwiatu? Dlaczego kwiatu płatki? Skąd zjawia się w

kwiecie pyłek? Jaki kwiat jest największym i jaki najmniejszym?

Kwiat (ryc. 134) jest przekształconym krótkopędem z ograniczonym wzrostem dostosowanym do wytwarzania komórek płciowych i dokonania procesu płciowego kończącego się powstaniem owocu z nasionami. Kwiat – to narząd rozmnażania nasiennego roślin kwiatowych. Jak i pęd wegetatywny, kwiat jest narządem złożonym. Do jego składu wchodzą różnorodne narządy – szypułka z dnem kwiatowym, okwiat, pręciki i słupek (ryc. 135).

Ryc. 134. Kwiat magnolii w przekroju podłużnym

Część osiowa kwiatu składa się z szypułki i dna kwiatowego. Szypułka – to część łodygowa kwiatu, którym on przytwierdza się do łodygi pędu. Ona może być dobrze obserwowaną, jak u jabłoni, lub bardzo krótką, prawie nie postrzegalną, jak u babki (taki kwiat nazywa się siedzącym). Szypułka rozszerza się w dno kwiatowe (osadnik), na którym są rozmieszczone liście okwiatu, pręciki i słupki.

Okwiat – to całokształt podobnych do liści narządów kwiatu tworzących jego okrycie. On może być pojedynczym (niezróżnicowanym) lub podwójny (zróżnicowany). Okwiat pojedynczy (ryc. 135, a) złożony z liści jednakowej budowy zwanych listkami okwiatu pojedynczego. Okwiat

144

Słupek Słupek

Pręcik Płatki Pręcik

Zawiązki nasienia Dno kwiatowe

Okwiat Działki Liście przykwiatowe

Dno kwiatowe Szypułka

a b

Ryc. 135. Schemat budowy kwiatu

podwójny (ryc. 135, b) złożony z liści dwóch rodzajów. Dolne zielone liście nazywają się działkami, one tworzą kielich. Jaskrawo zabarwione górne liście podwójnego okwiatu nazywają się płatkami, one tworzą koronę. Kwiaty bez okwiatu nazywają się nagimi (wierzba, figowiec pospolity).

Liście okwiatu pojedynczego mogą być delikatnymi i jaskrawymi – podobnymi do płatków korony, jak u tulipana lub lilii (ryc. 136, a), lub skórzastymi, błoniastymi i zielonymi – podobnymi do działek kielicha, jak u pokrzywy lub komosa (ryc. 136, b). Okwiat prosty jaskrawy nazywają korono podobnym, a niepozorny niejaskrawy – działko podobnym. Liście okwiatu mogą być wolne, lub zrośnięte między sobą (ryc. 137, b).

Okwiat pojedynczy pełni funkcję ochrony części wewnętrznych kwiatu i jednocześnie może wabić zapylaczy. W okwiacie podwójnym kielich pełni funkcje ochronną, a zapylaczy wabi korona.

Nad okwiatem do dna kwiatowego przytwierdzone pręciki – narządy kwiatu wytwarzające pyłek. Każdy pręcik składa się z dolnej części – nitki pręcikowej i rozmieszczonego na szczycie nitki pręcikowej główki pręcikowej złożonej z dwóch pylników. Przekrój poprzeczny główki pręcikowe przypomina kształtem motyla. Na nim są postrzegalne cztery woreczka pyłkowych. W woreczkach pyłkowych pylnika powstaje pyłek (ryc. 138).

a b c

Ryc. 136. Rodzaje okwiatu: a – prosty korono podobny u tulipana; b – prosty działko podobny u pokrzywy; c – podwójny u dzikiej róży

145

Woreczek pyłkowy

Główka pręcikowa

Nitka pręcikowa

a b

Ryc. 137. Zrastanie części okwiatu: Ryc.138. Budowa pręcika

a – liści okwiatu narcyza;

b – działek i płatków bielunia

Słupek – to część kwiatu, w której rozwijają się zalążki i która wychwytuje pyłek. On składa się z zalążni i szyjki (lub kilku szyjek) ze znamieniem na szczycie (ryc. 139). Zalążnia zawiera jeden lub kilka zalążków. Każdy z nich – to nieduże ciałko na nóżce otoczone jedną lub dwoma osłonkami z otworkiem. W zalążku rozwija się woreczek zalążkowy (ryc.140). Na znamię trafia pyłek. Kwiat może posiadać kilka prostych słupków lub słupki mogą zrastać się w jeden słupek złożony.

Gdy zalążnia rozmieszczona na dnie kwiatowym powyżej miejsca przytwierdzenia innych części kwiatu, to ją nazywają górną (tulipan, pomidory) (słupek górny). A ot zalążnia narcyza i ogórka – dolna (słupek dolny), ponieważ jej kamera rozmieszczona poniżej przytwierdzenia innych części kwiatu (ryc. 141).

U większości roślin kwiaty obupłciowe. One posiadają jednocześnie pręciki i słupki. Jednak kwiaty mogą być i jednopłciowe – żeńskie (bez pręcików, same słupki) lub męskie (bez słupków, same pręciki), jak, na przykład, u ogórka lub wierzby.

Znamię Znamie Nóżka

Szyjka

Szyjki

Woreczek zalążkowy

Zalążnia Zalążnia Osłonki

Otwór

Ryc. 139. Budowa słupka Ryc. 140. Zalążek

146

Zalążnia górna Zalążnia dolna

Ryc. 141. rodzaje zalążni

Kwiaty bardzo różnorodne. One różnią się ilością, rozmieszczeniem i budową swych części, wymiarami i kolorem. Najmniejsze kwiaty, wielkość, których około 1mm, ma roślina wodna rzęsa (ryc. 142). Największym w świecie kwiatem uważa się bukietnica Arnolda z lasów tropikalnych Azji. To roślina-pasożyt, jej ciało przekształciło się w nicie przerastające przez korzenie tropicznej winorośli. Tylko podczas kwitnięcia bukietnica staje widoczną – na powierzchni gleby zjawiają się olbrzymie kwiaty (ryc.143) do 1m w średnice. Lecz, możliwie, to nie jest rekordem. Kokornak wielkokwiatowy ma fajkowato wygiętą rurkę okwiatu, rozszerzającą się na końcu i pionowo rozłożoną (ryc. 144). Wymiary okwiatu u niektórych gatunków tropikalnych sięgają 30cm w średnice, długość wygiętej rurki okwiatu może sięgać powyżej 60cm.

WNIOSKI

1. Kwiat – to krótkopęd roślin kwiatowych z ograniczonym wzrostem, który jest narządem rozmnażania nasiennego.

2. Część osiowa kwiatu złożona z szypułki i dna kwiatowego, na którym osadzone liści podobne narządy kwiatu.

Ryc. 142. Roślina rzęsy Ryc. 143. Kwiat bukietnicy Ryc. 144.

z kwiatem Arnolda Kwiat kokornaka

wielkokwiatowego

147

3. Okrywa kwiatowa (okwiat) pojedyncza lub podwójna chroni pręciki i słupki i zapewnia pełnienie nimi ich podstawowych funkcji.

4. Pręciki kwiatu wytwarzają ziarenka pyłku, a słupki tworzę zalążki.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Kwiat, szypułka, dno kwiatowe, okwiat, kielich, korona, pręcik, słupek.

PYTANIA KONTROLNE

1. Z czego złożona część osiowa kwiatu?

2. Co to jest okwiat? Jaki jego skład i funkcje?

3. Jak jest zbudowany pręcik? Co w nim powstaje?

4. Co to jest słupek? Jaka jego budowa? Co powstaje w środku słupka?

ZADANIA

Wypełnij tablicę w zeszycie.

Części kwiatu	Podstawowe funkcji części kwiatu
Szypułka
Dno kwiatowe
Liście okwiatu pojedynczego
Działki kielicha
Płatki korony
Pręcik
Słupek

Dokonaj analizy tablicy i podaj odpowiedzi na pytania.

1. Jaka część kwiatu wyznacza jego położenie w przestrzeni? Jak myślisz, co może wyznaczać położenie w przestrzeni kwiatów siedzących?

2. Na czym polega różnica u funkcjach liści okwiatu pojedynczego i działek kielicha; liści okwiatu pojedynczego i płatków korony?

3. Na czym polega różnica u funkcjach pręcików i słupków?

DLA DOCIEKLIWYCH

Budowę kwiatu można zapisać krótkim wzorem. Wzór kwiatu przedstawia budowę kwiatu za pomocą umownych liter, liczb i znaków.

P – okwiat pojedynczy (niezróżnicowany); K – kielich; C – korona; A – pręcikowie; G – słupkowie.

Ilość listków okwiatu, działek kielicha, płatków korony zapisują cyframi po prawej stronie odpowiedniej litery. Kiedy liczba ich duża i niewyznaczona, to wykorzystuje się znak nieskończoności – „∞”. Gdy części kwiatu rozmieszczone okółkami, to zaznacza się ich liczba w

148

Diagramy kwiatowe Umowne oznaczenia

Łodyga pędu, na którym rozwija się kwiat

Okrywający liść kwiatu

Liść okwiatu pojedynczego

Działka kielicha

Płatek korony

Pręciki Słupki

Ryc. 145. Diagramy kwiatowe i umowne oznaczenia

każdym okółku wykorzystując znak „+”. Części zrośnięte zaznaczają się nawiasami „()”, a położenie zalążni (słupka) zaznacza się kreską – „-„ pod liczbą słupków (słupek górny) lub nad nią (słupek dolny).

Budowę kwiatu także można podać w postaci diagramu (narysu) – swoisty plan budowy kwiatu, na którym jego części podane umownymi oznaczeniami (ryc. 145).

Na rycynie 136, a podany kwiat tulipana. Jemu odpowiada diagram na rycynie 145, a. Wzór kwiatu tulipana może być zapisany tak: P₃₊₃A₃₊₃G₍₃₎. Wzór kwiatu dzikiej róży (ryc. 145, b) taki: K₅C₅A_∞G_∞. W literaturze naukowej części kwiatu we wzorach zaznaczają literami łacińskimi, a przed wzorami szczególnymi oznaczeniami wskazują różnorodne ogólne cechy kwiatów.