§ 4. Ерік сапаларын қалыптастыру

Адамнын іс-әрекетінде ерік сапалары мен қасиеттері қалыптасады. Ерік сапалары әр адамда әр түрлі. Біреулердің еркі — жігерлі, берік, табанды. Енді біреулердікі -- сылбыр, ынжық, жуас, тартыншақ, жоспарлаған ісін аяқсыз қалдырады. Сөйтіп, әрбір адамның өзіне тән ұнамды және ұнамсыз ерік сапалары бар.

Еріктің ұнамды қасиеттері: дербестік, батылдық, табандылық, өзін-өзі меңгере алуы мен ұстамдылығы. Дербестік — белгілі істі, мақсатты орындауда бөтен адамдардың жетегінде кетпей, өз білімімен, жігерлігімен, сенім-қабілетімен шешуге тырысу. Бұл — ерікті қасиеттің кемелденген түрі. Бұған қарсы ұнамсыз түрі — өзгенің сөзіне еріп, иланғыштығы. Батылдық—адамның шешімді батыл қабылдап, ауытқу дегенді білмеуі. Істеген жұмысын дәйектеп, оны жүзеге асыруы. Батылдық ерлікпен байланысты, Еріктің бұған керісінше ұнамсыз түрі — тартыншақтық. Табандылық — қабылдаған шешімді жүзеге асыру үшін ұзақ уақыт бойы жігерлілік таныту. Бұл сапаға қарама-қарсы ұнамсыз сипат — қасарысушы-лық, қиқарлық, ынжықтық. Адамның өзін-өзі

208

Адамның ерікті амал кезендері мен сапалары

210

билеуі ұстамдылық, сабырлылык арқылы байқалады. Бұл — еріктік қасиетінің жоғары сапасы. Мұндай адам өзін мақсатты ісін орындауға бейімдеп, өзіне талап қояды Кездескен қиыншылық-тарды, жалқаулықты, қорқынышты т. б. жеңе біледі. Көңілі соқпаған қызықсыз істерге де өз бойындағы күш-қуатын жұмылдыра алады Еріктің бұл сапасы адамның өзін-өзі тежеп, ашу-ызаға, күйгелектікке берілмеуіне ықпал етеді.

Адам еркінің ұнамды қасиеті — борыш сезімі. Бұл өмір сүрудегі мақсат айқындығын көрсетеді. Адамның сол мақсатқа жетудегі кұмарлық сияқты даралық ерекшелігін қалыптастыруға көмектеседі, Ерік сапалары мен ерікті амал кезеңдерін төмендегі кестеден көруге болады

§ 5. Ерікті тәрбиелеу

Адамның ерік сапалары мен ерскшеліктері оның маңындағы өзге адамдар ықпалынан бөлек, өз алдына мақсат койып, іс-әрекеттерді орындауы нәтижесінде қалыптасады. Ерікті әрекеттер үстінде адам өз еркін меңгеріп, өз бойындағы куш-қуатын қиын жұмыстарды орындауға бастаған ісін аяқтап шығуға жұмсап, оларды қалайда жүзеге асыра алады, Сөйтіп, өз еркін шындап, қалыптастырады. Адамның ісі мен мінез-құлқьш меңгеруі және оның азаматтық қасиеттері ерікті қимыл-қозғалыстарынан және істеген жұмыстарынан айқын байқалады.

Адамның даралық қасиеттері барлық психикалық процестер ішінен еріктен анық көрінеді. Соған орай, адам еміріндегі аса маңызды кезең — өзінің іс-әрекеттерін бақылап, ерік-жігерін дамыта білу кезеңі болып табылады. Мұндай кезең — адам өміріндегі елеулі бетбұрыс. Ол оның мінез-кұлқындағы ұнамды әрі жағынды сапаларды қалыптастырады.

Еркін тәрбиелеу үшін адамға өз алдьша ірі-ірі мақсаттар қою міндетті емес, ұсақ-түйек нәрселерден-ақ бастауға болады. Мысалы, темекіні көп тартатын адам оның, зиян екенін түсінеді де, тастап кетеді. Немесе студент бос уақытын қалайда пайдалы істермен шұғылдануға жұмсайлы. Ерікті әрекеттерді дамыту үшін белгілі істі орындап, оған дағдылану керек.

Ерікті дағдыландыру, не жаттықтыру дегеніміз — адамның өзіне қызықсыз, тартымсыз болып саналатын істерді де орындап отыруға өзін-өзі көндіре алуы. Мұндай жүйелі әрекеттерде адам жалқаулық пен енжарлық-

211

ты, бытыраңқылық пен аландаушылықты және ұқыпсыздықты да жеңіп, өзін-өзі мықтап қолға алады Сөйтіп, ол өзінің ақыл-ойын, саналы әрекетін ірі-ірі талаптарды және игі мақсаттарды орындауға бағыттайды. Соның нәтижесінде өзін-өзі билеп, өз еркіне иелік ететін дәрежеге жетсді. Адам өмірінде кездескен істердің қай-қайсысын болса да орындап отыру үшін іштей даярланьш, кездесе-тін қиыншылықтардың бәрін де жеңіп шығуға бейімделуі қажет

Баланың ерікті әрекеті саналы тілек-талап нәтижесінде шешімін тауып, орындалумен ұштасып жатады. Баланың желігін көрсететін талаптар өте ерте, оның эмоция — сезімімен сабақтас түрде көрінеді. Екі жасқа толған бала ойын мен тәлім-тәрбие арқылы өзінің тілек-талабын түсінуге жарап қалады Бірақ, олар әлі де са-налы бола коймайды, тек эмоциялық сипатты болады, Баланың саналы әрекетке қабілеті жаттығу нәтижесініе біртіндеп дамиды.

Ерік сапалары мектеп жасында, оқу, тәлім-тәрбие процестері барысында кемелденеді. Ерік тәрбиесінің мақсаты — баланың бойында жағымсыз сипаттар көрініс берсе, оларды тежеп, шегеріп, ұнамды бағытын дамытып отыру, Ерік сипаттарын арман қалыптастырады. Ойлау қабілеті дамыған сайын бала әрбір нәрсенің мәнін түсініп, мақсат таңдайды, ниеттілек таласын терең түсініп, шешімге келеді, түрлі әрекеттер жасайды. Отанды сүю, ата-анасы мен өзгелерді құрмет тұту баланың адамгершілік сезімін оятып, еркін дамытуға себепші болады. Ерікті тәрбиелеу оның жеке сипаттарын дамыту-мен шектелмей, оларды адамның меншіктік қасиетіне, даралық сапасына айналдыру мақсаттарын көздейді. Ерік тәрбиесі адам мінезінің қасиеттерін де қалыптастыруға тікелей ықпал етеді.

Ёріктін ұстаздар мен тәлімгерлердің, ата-аналардың, жалпы, ересектердің мінез-құлқындағы жақсы сапалары өскелең ұрпакқа қашан да үлгі-өнеге болмак..

212

ҚЫСҚАША ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК

А

АКЦЕПТОР ӘРЕКЕТІ — “акцтторь-- -қабылдаушы” дегеи латын сөзі. Бұл — зат. Ол атомдарға, электрондарға және өзге де заттарға қосылып орталық жүйке жүйесінің қызметін жандандырады Нейродинамикалық сипаттағы әрекеттер. Акцепторлық әрекеттер жүйке жүйесінің қызметіне реттеледі

АНИМИЗМ — латынның "жан" деген сезі.Алғашқы қоғамда адамның жан-жануардардың есімдіктердің және басқа нәрселердің бәрінде жан болады дейтін қияли түсінік. Алғашқы қоғам мен діни қанымдардың барлық түрлеріне тән ерекшелік.

АНТРОПОМОРФИЗМ — “антропос— грекше “адам” және морфе —"түр ", “форма” деген екі сезден құралған. Табиғат құбылыстары мен жануарларды, құдайларды адам сипатында елестететін түсініктер.

АППЕРЦЕІЩИЯ — латынша ап — префикс, сөз алды қосымша, перцепция — қабылдау. Психологияда қабылдау процесінің адам-ның өмір тәжірибесіне, білім қорына, рухани тіршілігі мен жан дүниесінің жай-куйіне тәуелді болды

АССОЦИАЦИЯ — 1 Белгілі зандылықтарға сәйкес психикалық құбылыстардың байланысты болуы 2. Адамдардың өзара бірлесіп, әр түрлі іс әрекеттері арқылы бір бірімен қарым-қатынас жасайтын

тобы

АССОЦИАЦИЯЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ — психологиянық мән-жайын философиялық тұрғыдан іздестіріп, оны ассоциациялық принциптерге негіздейтін бағыттардың жиынтығы. Бұл бағыт XVII — XIX гасырларда пайла болып, негізінен, Англияда өрістеп дамыды. Сөйтіп өз алдына дербес бағыт ретінде қальштасты Бұл бағыттың материалистік те идеалистік те ағымдары болды. Материалистік ағым психологяялық құбылыстарды зерттеуге детерминизм прннципін ендіруд. кездеді Ал XX ғасырда А. п механикалық бағытты ұсталған бихевноризммен ұштасты. Ассоциация — латын сөзі. Психологиялық мағынасы белгілі жағдайда екі не бірнеше психикалық құрылымдардың өзара байланыстылығын білдіреді.

АФФЕКТ— “жан толқуы-” деген латын сөзі. Бұл адамның пси-хологиялық күйініш, сүйініш сезімдері үстіндеп көңіл күйінің айқын көрінісі (сезімі мен эмоциясы) Мәселен, қайғырып жылау немесе шаттық сезімі билеген адамның қарқылдап ішегі түйілгенше күлуі сияқты әралуан аффекттік жағдайлар.

ӘРЕКЕТ — безгіі мақсатты орындауға бағытталған оңашаланған қимыл. Ол қимыл-қозғалыс арқылы орындалатын сыртқы және ақыл-ойы орындалатын ішкі әрекет болуы мүмкін

2ІЗ

Б

БАҒДАРЛАУ РЕАКЦИЯСЫ —жагдайдын өзгеруіне орай организмнің өте күрделі әрі арнайы тітіркендіргіштерге әсерленуі. Мұндай жағдайда организмнің бойындағы күш-қуаты мен сезімталдығы күшейіп, жүйке талдағыштарының жұмысы арта түседі. Бағдарлау организмдерде (адам мен жоғары сатыдағы хайуанаттарда) таңданудан басталады.

БИХЕВИОРИЗМ — психология гылылымында XX ғасырдың басында АКШ-та қальштаса бастаған механикалық тсориялық және тжірибелік бағыт. Бұл бағыт психикалық құбылыстардың бәрі ор-ганизмнің сыртқы. және ішкі тітіркендіргіштерге әсерленуіне орай дамиды, белгілі себепке, ынталандыру мен жағдайға байланысты болады деп санайды

ГЕНЕТИКАЛЫҚ ӘДІС — генетика — шығу тегі “төркіні” де -генді білдіреді. Бұл — психикалық кұбылыстар мен процестердің шығуы мен пайда болуын және дамуын зерттейтін, қазіргі кезде психологияда кең түрде қолданылатын зерттеу әдісі,

ГЕШТАЛЬТПСИХОЛОГИЯ —Германияда XX ғасырдың басында дүниеге келген идеалистік психологиялық бағыт. Ассоцианнялық психологияға қарсы пікірлерді қолдай отырып. сананың алғашқы белшектері түйсінуі де, елес те емес, кейбір тұтас түрдегі“психологиялық құрылымдар” (гештальттар) деп санайды Міне сондай құрылымдар сананың жемісі деген пікірді қолдайды.

Д

ДАҒДЫ — сансыз қайталау нәтнжесінде қальштасатыи іс-әрекет түрі. Соның нәтижесінде ол автоматталған әрекетке айналып, оңай шапшаң әрі дәл орындалып отырады. Дағдының физиологиялық не-гізі — динамикалық стереотип

ДЕДУКЦИЯ, ИНДУКЦИЯ, АНАЛОГИЯ. Дедукция — жалпы-

дап текске қарай дамытып ой қортындысы, логикалық ойлау фор-

масы. Дедукциялық ойдың кең тараған түрі — силлогизм. Екі не бірнеше пікірлердің байланысы нәтижесінде жаңадан бір пікір шы-ғару.

Индукция—1. Жекеден жалпыға қарай дамитын логикалық ой қорытындысы. 2. Нейрофизиологияда тітіркендіру нәтижесінде пайда болған алғашқы қозу ошағының маңындағы аймақтарға тарауы

Аналогия — жекеден жекеге қарай дамитын традуктивті ой қо-рытындысы. Аналогия — ұқсастық. Ұқсас нәрселерді салыстыра отырып зерттейді, аналогия арқылы жасалған қорытынды мәліметтер болжамды сипатта болады.

ДЕТЕРМИНИЗМ ПРИНЦИПІ —фнлософиялық және методо-логиялық ұстаным бойнша табиғат пен психологиялық құбылыс-тардың бәрі материалдық себептер мен заңдардың әсер етуінен пай-да болады. Детерминизм адамның тіршілігі мен іс-әрекетінің бәрі қоғамның тарихи дамуының нақты жағдайларымен байланысты, әр-бір құбылыс белгілі себептен туындайды деп қарайды.

ДИНАМИКАЛЫҚ СТЕРЕОТИП — шартты рефлекторлык бай-ланыстардың жасалуы және оның тұтастық жүйесінің құрылуы. Мұндай жүйе организм тіршілігі үшін өте маңызды және ол дағдыны қалыптастырудың физиологияпық негізі.

214

Ж

ЖОҒАРЫ ЖҮЙКЕ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИПІ — жүйке

комплекті түрдегі тұрақты қызметі. Мұндай қызмет жоғары қызметінің снпаттары меп қасиеттерін білдіреді. Ондай қаситтер адамның әлеуметтік ортада атқаратыи жұмысы мен іс-әрекетіне байланысты жаңа сапаларға ие болады. Жоғары жүйке қызметінің типтермен сипаттары адам мінезінің физиологиялық негізі болып табылады

И

ИНСТИНКТ (соқыр сезім)—і. Организмде туа берілетін шарт-сьп рефлекстер негізіндс сыртқы және ішкі жағдайлардың өзгеруіне үйретусіз-ақ бейімделіп тіршілік ету құлқы. 2. Туа пайда болатын импульстардың әсерлерге жауабы, қимыл-қозғалыс арқылы әр түрлі тітіркендіргіштерге бейімделуі.

ИНТЕРИОРИЗАЦИЯ, ЭКСТЕРИОРИЗАЦИЯ — сыртқы болмыс әрекеттерінің ішкі идеалдық факторларға, ал адамның ішкі ақыл-ой әрекетінің сыртқы іс-әрекеттерге айналуы

ИНТРОВЕРТ ПЕН ЭКСТРАВЕРТ ~ Кейбір адамдардың тұйық -өзімен-өзі болып, өзінің ой-пікірлерін іштей талдайтын мінез ерек-шеліктері — ннтроверттер делінеді. Ал өзге бір адамдар ішкі дүние сырымен тұйықталып қалмай, жан дүние сырын ашық-жарқын түр-де өзге адамдарға білдіріп отырады. Бұлар — экстраверттер.

Қ

ҚАЖЕТТІЛІК — адам мен хайуанаттардың өмір сүруі мен тір-шілі етуі қажеттілік қанағаттандырудағы белсенді іс-әрекеті мен қимыл-қозғалыс жасауына байланысты. Бұл — организмнің ішікі жағдайы мен күйіп сақтауы.

ҚОЗҒЫШТЫҚ — әсерленгіштік. Сезімнің тез қозып, теа әсер-

ленуі

Қ0ҒАМДЫҚ ТӘЖІРИБЕ — адам баласының тарихи дамуында

материалдық заттар мен мәдени мұраларды жасап шығаруда қа-лыптасқан біліктері мен әдет-дағдылары жайындағы білім жүйесі

Н

НИЕТ — қажеттілікті қанағаттандыру үшін әрекеттену және

оған іштен ұмтылу. Ниеттің жүзеге асуы материалданған сипатта

болады

П

ПСИХИКА ДАМУЫНЫҢ ҚОЗҒАУШЫ КҮШІ —-психиканың

мән-жайы мен деңгейін, бағытым дамытуға ықпал етш отыратьш сыртқы және ішкі факторлар мен жағдайлардың жиынтыгы. Мұндай жағдай адамның жеке басының дамып жетілуінде қажеттіліктерін қанағаттандыру мен нақты болмыстар арасындағк қайшылықтарды реттеу мәселесі болып табылады. япнайы

ПРОБЛЕМДІ СИТУАЦИЯ -күнделікті өмірді және арнайы тәжірбелік зерттеуде белгілі бір түйінді мәселені шешуде адамның ақыл-ой белсенділігі талап етілетін жағдай. Ал тәжіриое арқылы

215

сыналган жәндіктер мен хайуанаттар белгілі бір жәйтке бейімделіп оның “шешімін” табуға әрекеттенеді. Мыеалы. маймыл ілш қойған алманы “құрал” қолданып алып жейді.

ПЕРЦЕПТИВТІ ӘСЕР— қабылдау процесіне қатысты әсердену түрлері (перцешшя—қабылдау). П, ә. психологиялық тұрғыдан анықтаранда — объективтік шындықтын, сезім мүшелері арқылы ті-келей бейнеленуі.

РЕТИКУЛЯРЛЫҚ ФОРМАЦИЯ — мұнын өрлеуші және төмен -деуші ретикулярлық формация дейтін екі түрі бар. Ми алаптарын- дағы бірінің жұмысын бірі реттеп (қоздырып, тежеп) отыруы нәти-жесінде арқылы психикалық әрекет жүзеге асады Түрлі импульстар жоғарыдан (ми қабығынан) төменгі ми бағанасына т б. келіп, олар ды өзіне бағындырады. Мұны төмендеуші ретикулярлық формация деп аталады. АҚШ ғалымы Г. Мэгун, Италпя оқымыстысы Моруци импульстар төменнен жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұ-мысына әсерін тигізе алатынын дәлелдеп берді. Мұны өрлеуші реті,-кулярлық формаиия дейді,

РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ТЕОРИЯ — адамның мінез-құлқы мен пси-хикасы оның белсенді қызметі мен іс-әрекеті нетижесінде реттеліп отыратын матерналистік көзқарас. “Рефлекс” сөзінің мәні — бейнелеу. Рефлекстік теорияның негізін салған орыс ғалымы

И М Сечерев өзінің “Бас миының рефлексі” деген еңбегінде психикалық құбылыстардың шығуы мен дамуын материалистік тұрғыдан түсіндіріп, оның жоғары жүйке (мидың) қызметі екендігін ғылыми-табиғи тұрғыдан дәйектеді

РЕФЛЕКСИЯ—латынша “бейнелеу” деген сөз Адам санасының өзін-өзі білуге, ішкі жан дүниесің психикалық жай-күйік тануға бағытталуы.

РЕФЛЕКСОЛОГИЯ —орыс ғалымы В М. Бехтеров {1857— 1927) негіздеген механикалык бағыт. Рефлексрлогия адам психика-сынаың әрекетін сыртқы ортаның жүйке жүйесіне әсер етіп, оған ті-тіркенуі деп санады да, психика мен сананы зерттеуден бас тартты

С

САНА — психиканың тек адамға ғана тән ең жоғары сатысы, объективтік болмыстың адам миындағы бейнесі. Болмыс пен шын-дықтың бейнесін адам тіл арқылы, сөйлеуі арқылы бейнелеп, оның мән-жайын танып біледі.

САНА МЕН ІС-ӘРЕКЕТТІҢ БІРЛІГІ. Сананың генетикалық және функционалдық байланыс бірлігі. Бұл ұстаным ғылыми психо-логияның фнлософиялық және методологиялық іргетасын қалайды

СЕМАНТИКА — сөздер мен сөйлеудегі айтылған атаулардың мағынасын білдіретін термин. Ғылымда бұл атау семантика, семасиологяя деп те атала береді.

СИНТАГМА — лннгвистикалық термин, Ол сөз тіркестері мен олардың бөлшектерін жіктеп қарастырып, анықтаушы және анық талушы бөліктерінің құрамын анықтай отырып белгілі жүйемен із дестіреді.

СӨЗДІК — МАҒЫНАЛЫҚ ОЙЛАУ —ойлау әрекетінің ерекше бір түрі .Сөздік — мағыналық ойлауда белгілі ұғым-түсініктер түрлі ой әрекеттері арқылы анықталып, жүйеге түседі. Мұндай ой әрекеті заттар мен тікелей сезімдік таным тәжірибелеріне негізделмейді.

217

Ойдың шындығы мен ақиқаттығы ақыл-ой талқысы арқылы анықталады.

СТИМУЛ—қозғаушы, жандандырушы әсер. Тітіркендіргіштер-дің тікелей таным мүшелеріне (рецепторларға) әсер етуі нәтижесін-де сыртқы және ішкі органдарда қыздыру тудыратын әсер, Оның қуаты әр алуан тітіркенулер тудырады

Т

ТЕМПЕРАМЕНТ — жоғары жүйке қызметінің типтік ерекше-ліктеріне сәйкес адамның даралық сипатын білдіретін психология-лық ерекшелік. Темперамент адам мінезінің табиғи негізін анықтай-ды. Жоғары жүйке қызмет типтерінің күшіне, теңдігіне (қозу мен тежелу) және ауысу әрекшеліктеріне сәйкес темпераменттік төрт түрі сипатталады. Олар: холернк, флегматик, сангвиник, мелаңхолик. Темпераменттердің түрлері жоғары жүйке қызметінің типтеріне негізделгенімен, олар адамның тіршілік бейнесі мен әлеуметтік жағдайына орай өзгеріп, жаңа қасиет-сипаттарға ие болады. Темпераменттік ерекшеліктер адамда туа пайда болатын қасиет, ал мінез-құлық сипаттары өмірде жүре-тұра қалыптасады. Психологиядағы темперамент жайлы ғылыми көзқарастар әр түрлі. Дегенмен, темпераменттердің табиғи-ғылыми негізі жоғары жүйке қызметінің типтері екеніші ғылыми тұрғыдан ашып көрсеткен физиолог ғалым И. П. Павлов

ТЕСТ — сынақ. Пснхологияда адамның дара басындағы психо-логиялық ерекшеліктері меи қабілетін, ақыл-ой деңгейін белгілі пор-малар тұрғысынан іздестіретін әдіс. Тест (сынақ) әдісі арқылы адам-ның меңгерген білім деңгейі мен ықылас-ынтасы да зерттеліп, оның нәтижелері салыстырмалы түрде қорытылады. Қазіргі кезде тест әдісі кеңінен қолданылып отыр. “Тест”— ағылшын сөзі. Мағынасы “сыкақ” дегенді білдіреді

ТОП—қоғамдағы адамдардың белгілі сипаттары мен ерекше-ліктеріне орай және бірлесіп атқаратын істеріне сәйкес бірлесуі.

ТОП ЖЕТЕКШІС1 — жора-жолдастары мен қатар құрбыларына өзінің беделімен, іс-әрекетімен, мінез-құлқымен ықпал етіп отыра-

тын адам

ТІТІРКЕНПШТІК —әсерленушілік, қозғыштық. Жүйке жүйе-сінің әр алуан сыртқы және ішкі әсерлерге тітіркенуі. Төменгі саты-дағы микроорганизмдердегі психнканың көрінісі — тітіркенгіштік. Тітіркенудің өте қарапайым түрі — тропизмдер, Тропизм —бұрылу” деген сөз.

Ұ

¥ҒÛМ — заттар мен құбылыстардың мәнді белгілері мен ерек-шеліктерін бейнелейтін жалпылаушы ойлау формасы. Ғылыми пән-дердің бәрі ұғымдар жүйесінен құралады. Кез келген ұғымның маз-мұны мен көлемі болады және ол қолдану ретіне қарай өзге ұғым-дармен түрліше байланыста болады. ¥ғым дерексіз ойлау нәтижесі арқылы жасалып, оның мазмұны мен көлемі анықталады.

ҰҒЫМТАЛДЫҚ — сезімталдық, әсер етуші нәрселер мен құбы-лыстарды сезім мүшелері мен ақыл-ой арқылы тез қабылдап, олар-дың мән-мағынасын жете түсіну қабілеті.

ҰЖЫМ — қоғамдық пайдалы іспен щұғылданатын, жоғары дең-

гейде дамыған адамдардың ұйымдасқан тобы Ұжымдардың адамдар-

217

дың өзара қарым-қатынасы олардың бірлесіп атқаратын қоғамдық--істері мен мақсат-муддесінің бірыңғай болуында.

Ү

ҮИЛЕСІМ, СЫЙЫМДЫЛЫҚ. Бұл — әлеуметтік психология-сындағы түсініктер, яғни сырт қарағанда дара адамның өзінің ішкі қарсылығына қарамастан топтың ырқына саналы түрде бейімделіп, көнбістік көрсету:

Ү

ҮНСІЗ СӨИЛЕУ —сөйлеу әрекетінің ерекше түрі. Үнсіз сейлеуді кейде іштей сөйлеу дейді. Үнсіз сөйлеуде адамның ойы мен білдірмек болған пікірі дыбыссыз айтылады. Іштей сөйлеуде сейлем-нің баяндауышы не бастауышы айтылады да, оң жүйесі үзінді-кесінді сипатта болады. Қарым-қатынас жасауда дауыстан сөйлеу тәсіл: қолданылса, ал үнсіз, іштей сөйлеуде адамның ойлауы құрал қызметін атқарады да, ол өзінің іс-әрекетін реттейді.

Ф

ФРЕЙДИЗМ — бұл ұғым Австрия ғалымы 3. Фрейдтін, атымен байланысты. Фрейдизм XX ғасырда психологияда кең таралған ағым Фрейдің зсрттеуі бойынша адам мінез--құлқының қозғаушы күші мен шешуші факторы жыныстық еліктеу болып табылады. Мұндай еліктеу мен сезім әрекеті санадан тыс табиғи қажеттілік деп саналады. Бұл адам тіршілігіндегі биологиялық процесс болса, ал писихиканың дамуы мен оны басқару әлеуметтік фактормен де айқындалатыны ескерілмейді.

Э

ЭГОЦЕНТРЛІК СӨЙЛЕУ —сөйлеудің бір түрін психологияда баланың автономды (өзіндік) сөйлеуі деп те атайды, Эгоцентрлік сөйлеуді дауыстап сөйлеу әрекетінің үнсіз (іштей) сөйлеуге ауысу жолындағы өтпелі көпірі (өткел) деп санауға болады

ЭЛЕКТРОЭНЦЕФАЛОГРАММА (ЭЭГ)—мидағы биоэлектрлік белсенділік әрекетін осы аспаппен жазып алады да, оның мәнін аны-қтайды.

ЭМПАТИЯ — өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй--жайын білу қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатия-ның айқын көрінісі — идеятификация. Бұл — адамның өзге адамның психикалық жай-күйін өз басынан кешіргендей халде болуы.

218

ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ БОЙЫНША ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ

ЖАРЫҚ КӨРГЕН ӘДЕБИЕТТЕР

Ж. Аймауытов. Психологня (оқу құралы). Қызылорда — Ташкент,

1926.

Ж Аймауытов. Жан жүйесі және өнер талдау (араб әрпімен басыл-

ған). Мәскеу, 1926.

-Ә Алдамұратов, Қызықты псиология. Алматы, “Қазақ универеите-ті”, 1992.

Ә:'Алдамұратов. Оқушылардың грамматнкалық ұғымдарды меңгеру психологиясы Алматы, Мектеп”, 1983.

Ә. Алдамұратов, Д. Муқанов. Психология пәнінея лабораториялық практикалық сабақтар. Бірінші бөлім. Алматы, 1978; Екінші бөлім. 1979.

А Эбдірахмснов, Қ. Жарықбаев. Психологиялық орысша-қазақша сөздік. Алматы, “Мектеп”, 1976.

Ф Ң. Гоноболин. Психология. Алматы, “Мектеп”, 1976.

Жалпы психология. В. В. Богословский т. б. редакациясымен. Алма-ты. “Мектеп”, 1980.

К Койбағаров, К,. Рақымбеков. Педагогика-пснхология терминдері-нің орыша-қазақша сөздігі. Қазақ ССР-ға Тіл және адебиет инсти-туты. 4-том. Алматы, 1960, 117—186-б.

К Жарықбаев. Пскхология. Алматы, “Мектеп”, 1982.

Қ. Н. Корнилов. Психология (педучилищеге арналған оқулық), КОПБ, Алматы, 1946.

М Мұқанов. Жан жүйесінің сыры. ҚМБ, Алматы, 1964.

М, Мұқанов. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1956.

М, Муқанов. Ақыл-ой өрісі. Алматы, “Казақстан” баспасы, 1980 М. М.Мукрнов. Бақылау және ойлау. КМБ, Алматы. 1959.

Т. Тэжібаев, Жалпы психологня. Алматы, “Қазақ университеті”,

1993.

Б. М, Теплов, Психология. Орта мектептерге арналған оқулық. ОПБ, Алматы, 1953.

А Темірбеков, С Балаубаев. Психология. Пединституттар мен уни-черситет студенттеріне арналған. Алматы, “Мектеп”, 1966.

219