§ 6, Адамның сезім күйлерін меңгеруі.

Стресс пен дистресс

Адаад көңіл-күйнің көріністері — сезім мен әмоцияны

акыл-ой және сана билейді. Сана — психика дамуынын ең жоғары дәрежедегі сатысы Кез келген психккалык процесті (түйсік, қабылдау, ес, қиял, ойлау т. б ) адам санасының жемісі дейміз. Солай болгандықтан, сезім мен эмоциялық күйлердің бәрі де сана арқылы реттелш отырады.

Адам көңіл күйінің ерекше көріністері стресс және дистресс болып табылады. “Стресс” сөзі ағылшын тілінен аударганда — зорлану, қысым жасау деген мағынаны білдіреді. Стрестік күй — соңғы 30—35 жыл ішінде ғылым мен техниканың, өнер мен білімнің тасқындап дамуына орай және экологиялық жағдайдың қолайсыз-дығына сәйкес адамда пайда болған эмоция мен сезімнің көрінісі, дене енбегі мен ақыл-ой арқылы атқарылатын іс әрекеттің шиеленісті әрі қауіпті жағдайында өте шапшаң және жауапты шешім қабылдау. Мұндай жайттар эмоция тудырады. Адам осындай стрестік күйдің психологиялық ерекшеліктерін біліп, оған бейімде-луі қажет. Бұл күй ғарышкер, ұшқыш, түрлі электр, жылу қуаттарын өндіретін станция операторлары мен автокөлік жүргізушілердің қимыл-әрекеттерінде ғана емес, айыпкердің жазалаушы заң кызме-терлердің, мекеме. ұжым басшыларының, оқушылардан сынақ-емтихан қабылдаушы ұстаздардың да күнделікті қызметінде жиі кездесіп отырады.

Стрестің физиологиялык негізі — американдық физиолог

У. Кенноннын (1871—1945) гомеостазис (бұл терминнің мәні — ішкі оргаңизм қызметінің бір қалыпты жағдайы дегенді білдіреді) туралы ілімі мен Канада ғалымы Г. Сельенің организмнің сыртқы күшті тітіркендіргіштерге өздігінен икемделіп қорғануы жөніндсгі зерттеуі.,Мұндай тітіркендіргіштердің органнзмге әсерінің күштілігі сондай, олар адамның денесіне, жүйке жүйесіне, психикасына да күшті әсер етіп, сезімдік — эмоциялық жағдайын шиеленістіреді. Стрестік жағдай адамның мінез-қүлқына да күшті әсер етіп, қалыпты жағдайларды ауытқуға ұшыратады, ол бей-берекет қимыл-қозғалыстар жасайды. Адамның психикалық процестері —

204

қабылдау мен ес, зейін әдеттен тыс қателіктер жібереді. Адам ашушаң қызба болады. Мұндай жағымсыз көріністер дистресс деп аталады. Дистрестік күй адамның күш-қуатын, ақыл-ойын қожыратып, оған теріс ықпал етеді Стрестік күйді жеңу үшін адам өзінің бойындағы ерік-жігерін шыңдап, табандылық пен ұстамдылығын, өмір тәжірибесін молайтуға машықтануы қажет.

XIX тарау. Ерік

§ 1. Ерік туралы түсінік

Ерік — адамның өз мінез-құлқын саналы түрде меңгере алу қабілеті. Адамды әр алуан әрекеттер мен іске бағыттайтын нәрсе — мақсат қою, соған талпыну.Мұны психологияда ниет (мотив, себеп) деп атайды. Адамның іс-әрекеті екі түрлі. Оның бірі — еріксіз әрекеттер. Мәселен, жөтелу, көздің жұмылып-ашылуы, шашалу, түшкіру т, б, Мұндай әрекеттерде белгілі мақсат не ниет жоқ. Екінші — ерікті әрекеттер, қозғалыстар. Мысалы, жерге түсіп кеткен затты көтеріп алу, Бұл — мақсатты қозғалыс. Адамның мақсатты қозғалыстары әрқилы кедергілер мен қиыншылықтарға ұшырап отырады. Алай-ла, адам алдына қойған белгілі мақсатын орындау үшін оны ерікті әрекетімен женуге ұмтылады.

Адамның мақсаты, қалауы, әр түрлі істерді орындауға ұмтылуы, жалпы алғанда. ниеттерінің жиынтығы психологияда адам ниетінің өрісі делінеді. Басқаша айтқан-да, бұл — адамның бағдарлы әрекеті, Сонымен, адам ниетінің өрісіне оның саналы әрекеті, еріксіз істері, айқындалған істері, мақсаты, әлгі жете анықталмаған істері де жатады. Ниеттерді орындауда тіршілік үшін маңызды да, мәні аз да істер кездесіп отырады. Ниет өрісі өзгергіш, әрі қозғалғыш, сондай-ақ сыртқы жағдайлардың өзгеріп отыруына орай айнымалы болып келеді. Алға қойған мақсатқа сәйкес ниеттін, мазмұны да айқында-ла түседі, Осы тұрғыдан алғанда, адам ниетінің мәні жеременшікті не менмендікті, өрісі тар тоғышарлықты не өрісі кең қоғамдық сипатты білдіреді. Адам ниетінің өрісі белгілі мақсатқа бағытталып, оның азаматтық қасиеті мен іскерлігін, адамгершілік сапаларының, өзгеруі мен түр-сипатын білдіреді.

Әрбір жеке адамның ерікті іс-әрекеттерінің өзіндік. сипаты бар. Бұл сипат қоғамдық маңызды жұмыстар-

205

ды орындау үшін мәні аз -іс-әрекеттерді соған бағындырьш, өзінің жеке мақсатынан бас тартып отырады. Ерік — адамның қарқынды іс-әрекетін білдіретін процесс. Сөйтіп, адамның мінез-құлқы мен әрқылы істерді орындауға ұмтылуы маңызы зор, мақсатты істерді орындауға бағытталады. Адам еркінің керінісі оның саналы түрдегі іс-әрекетінен байқалады. Қиын-қыстау жағдайлардан жол тауып шығуға жетелейді, соны жүзеге асыруға қажетті құрал табады.

Тарихта болған белгілі адамдардың өмір жолына назар аударсақ, олардың алға қойған мақсаттарын орындау үшін орасан зор күш жұмсап, рухтанып, киыншылықты ерікті істерімен жеңіп шыққанын көреміз Бұған мысал ретінде “Шығыстың қос жұлдызы” атанған Әлия мен Мәншүктің Ұлы Отан соғысындағы ерлігін айтуға болады. Ел басына күн туған шақта туған жерге деген сүйіспеншілік осынау нәп-нәзік қазақ қыздарының бойына күш-жігер, рух берді. Олар ерлік пен батылдықтың өшпес үлгісін көрсетіп, Отан үшін жанын пида етті. Бұл да — адам еркінін, бір көрінісі.