§ 4. Сезім мен эмоциянын ерекшеліктері және сапалары

Сезімнің өзіндік психикалық процесс ретіндегі ерекшеліктсрін, негізінен, қарама-қарсы сипатта болатынынан айқын аңғарамыз. Тереңірек қарастырсақ, бұл қарама-қарсылық ерекшелігінсіз эмоциялардың да болуы мүмкін емес. Сүйсіну не сүйсінбеу, ұнату не жек көру сезімі — мұның бәрі де адамның күнделікті мұқтажды-ғық қажеттілігін қанағаттандыру не жанағаттандырмау талаптары.мен байланысты адамның қылықтары мен әрекетінде ұнамды не ұнамсыз қатынастарын білдіруі деп танылуы керек. Психологияда сезімдердің мұндай сапа-сын қарама-қарсы сапалықтар деп атайды Мәселен, көңілдің күйлері — наразылық пен ризалық, шаттық пен қайғы, көңілдену мен қамығу, махаббат пен өшпенділік т б — қарама-қарсы сезімдер. Аданның сүйсіну не сүйсінбеу сезімі тек сыртқы әсерлеге ғана емес, кісінің даралық психологиялық ерекшеліктеріне де байланысты.

199

Кейіп — біраз уақыт бойы адамның көнілін билеп,міяез-құлқына әсер ететін жалпы эмоциялық күй. Өміртіршілігінде адамның сезімі бір объектіге бағытталып,оған қуанады не күйзеледі, ашуланады, бойын ыза кернейді, біреуді сүйеді, бір нәрседен шошиды. Сонымен,кейіп дегеніміз — адамның белгілі объектіге бағыттал-

май-ақ, ұзаққа созылған көтеріңкі, не жабырқау қалыптағы көңіл-күйі, Адам кейпінің көрінісі белгілі сезімге,себептерге байланысты болады. Мәселен, ұнамсыз хабар естіген адамның көңілі түсіңкі болып, оның бойын қобалжу, уайым билейді. Жұмысы сәтті болып реттеле бастаса,оның бойын қуаныш кернеп, көңілі тасиды. Мұндайда шаттыктың лебі бірнеше күнге созылады. Ал біреудің дауыс көтеріп, қаттырақ айтқан сөзі, түксиюі, жек көр-

ген интонациямен күлуі, ұнатпаған жымыюы сияқты болмашы себептер адамның көңілін жабырқатады, оның

шарпуы, салдары көңілде дақ болып қала береді.

Адам кейпі тіршілік жағдайына байланысты кұбылмалы болып отырады. Егер адам шаршап-шалдығып, ауырып жүрсе, оның кейпі солғын болады. Ал дені сау, ұйкысы канық, көнілі көтеріңкі болса, адам мәз- болып, жадырай түседі. Адамның кейпіне табиғат көрінісі, жыл маусымдары, ауа райы сияқты факторлар да айтарлықтай әсер етеді. Рухани байлығы мол, мақсат-міндеті айқын адам ауыр жағдайларға да мойынұсынбай, өмір сүріп, жұмыс істей алады, өз кейпін меңгеріп, оған иелік етеді,

Аффектілер. Түрлі сезімдер адам бойында әр алуан себептерге байланысты пайда болып, олардың сыртқа шығуы да түрліше сатыда көрініс береді. Мысалы, қорқу кезінде адам басынан неше түрлі күй кешеді. Қорқудың бастапкы сатысы — тынышсызданып, сескену. Содан кейін қорқу пайда болып, ол күшейе түссе, аффект туады. Адамның үрейі ұшып, абдырайды.

Аффектілердің тууы мидағы қозу мен тежелу процестерінің ете күшті болуымен байланысты. Мұндай өте екпінді сезімдердің сыртқа тебуі, әсіресе, мидың төменгі бөлімдерінің қатынасына байланысты. Сезімі аффект дәрежесіне көтерілген кезде, адам көл жағдайларды байқамай қалуы мүмкін. Аффектілер лепірме сөз, дөрекі қимыл-қозғалыстар түрінде шапшаң сыртқа шығады. Кісі бұлқан-талқан болып ашуланады. Алайда, мұның бәрін сау адамды аффект сезімі билеп кетудің, оның естүсін білмеуінің салдары деп санау дұрыс емес. Әринс, адам есінен айрылып, не ауыр жарақат-танып қансыра-

200

ған кезде мұндай хал кездесуі ықтимал. Дені сау адам бойын аффект кернеген кезде ақыл-есінен танбайды. Аффект дегеніміз — кісіні аз уақыт ішінде болса да кенеттен булықтыра билеп, бұрқ етіп сыртқа шығатьш эмоциялық күй. Адам бойын қаншалықты ашу-ыза кер-негенімен, оны долылық сатысына жеткізбей, аффектіні ауыздық-тап, ерік күшінс бағындыруына болады. Осы орайда, халық даналығындағы “Ашу — дұшпан, ақыл -дос, ақылыңа ақыл қос” деген мақалдын, тағылымдық маңызы ерекше,

Адамнық көңіл күйінің кейпін білдіретін жайттың бірі психология-да фрустрация деп аталады. “Фрустрация” латыншадан аударғанда — көңілдің бұзылуы, мёжелі істіц жүзеге аспай қалуы дегенді білдіреді, Жоспарланған ісі мен мүдделі мақсаты түрлі себептер мен кедергілерге ұшырап, адам оған ренжиді, көңілі құлазып, бойьш ашу-ыза кернейді, қайғырып, күйзеледі. Қанағаттанбаушылық сезіммен жан дүниесі қиналады. Мұның бәрі фрустрацияның психологиялық стрестің өзіндік бір қыры екендігін көрсетеді. Адамның сезімі мен эмоциясы жағымсыз күйге ұшырайды. Фрустрациялық жағдайдағы көңіл күй өшпенділік, кейіс пен қаһар тудырады,

Сезімнің адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мән-мағынасы бар ерекшелігі — эмпатия. Эмпатия — адамның өзгелер қайғы-қасіретті жағдайлар мен қиыншылықтарға ұшырағанда, оларға жаңашырлық білдіріп, солардың ауыр халінің өз басына түскендей көңіл-күйде болуы. Жанашырлық сезімнің (эмпатияның) мән-жайын психология-да ашып көрсеткен — американдык психолог Э. Титченер. Ол философиядағы ұнату сезімінің. теориялық негіздеріне сүйене отырып, жанашырлық сезімінің эмоциялык, салыстыру мен ұқсату тәсілдерімен түсіндірілетін танымдық (когнитивтік) және адам кө-ңіл-күйінің аффектті жағдайға душар болу себептерін алдын ала сезе білу сияқты түрлері болатындығын да даралап көрсетеді. Адамдардың бір-бірінің күйзелісті жағдайларға ұшырауын терең түсініп, оған жанашырлық білдіруі олардьщ өмір тәжірибесіне, мінез-қүлкындағы адамгершілік қасиеттеріне де байланысты болып отырады.

Құмарлық сезімі. Құмарлық көрнекі түрде сыртқа шығып, ұзақ уақытка созылады. Ол әрқашан белгілі бір объектіге бағытталады. Құмарлық — адамның белсенді іс-әрекетін оятатын күшті сезім. Оның ұнамды және ұнамсыз жақтары да бар. Мысалы, оқып білім алуға де

201

ген құмардық адам қабілетін тәрбиелейді, моденистік дамытып, өмірдегі мақсат-муддесіне жеткізеді Бұл — ұнамды қасиет. Ал ұнамсыз құмарлық адамның еркін нашарлатады, жан дүниесін аздырьш, бей-берекетіікке ұшыратады. Мәселен, маскүнемдікке салын) т. б. Бұл адамның өзіне де, өзгелерге де зиянды. Құмарлық-тың ұнамсыз түрімен курес жургізіп жексұрын қылықтарға жол бермеу керек.