§ 4. Психологияның зерттеу, әдістері

Пскхологиялық зерттеулердің мақсаты бойынша, эр-бір психикалық құбылыс өзара байланысты және ол үнемі дамуда болады. Ал психологияның зерттеу әдістері тарихн даму тұрғысынан қарастырылады.

Психодогияны зерттеу әдістерінің объективтік сипаты. ¥зақ жылдар бойы шетелдік психологияда адам жанының сырын өзін-өзі бақылау әдісі арқылы білуге болады деп санап келді, Бұл әдіс адам “жаны” ерекше, ол өзінше өмір сүреді деген көзқарасқа негізделеді. АҚШ психологі Э. Титченер адам өзін хайуанаттар орнына қойып, сондай ортада болса, солардың қылығын жасар еді, содан кейін ол адамға тән саналы әрекет арқылы адамдық қасиеттерді туғыза алар еді дейді. Бұл — әрине. сыңаржақты субъективті көзқарас. Ал психиканы зерттеудің объективті әдісі адам санасы мен әрекетін бірлікте іздестіре отырып, адамның өзін-өзі басқаруының ісі мен қылығына' есеп беруін жоққа шығара алмайды.

Генетикалық принцнп — қазіргі ғылыми психологиядағы талап, Бұл принцил бойынша психикалык фактілер мен кұбылыстар, адам психикасының дамуы тарихи негізде, яғни басынан аяғына дейін үнемі дамып жетілу тұрғысынан қарастырылады Даму сатыларының бір-бірін қалай алмастыратындығы адамның өсуі мен даму кезендері белгілі сатылар бойынша зерттеліп, әр кезендегі баланың дамуы жас ерекшеліктерімен өзара салыстыра отырып қарастырылады,

Зерттеу әдістерінің түрлері. Бакылау және тәжірибелік әдістердің қолдану тәсілдері әр қилы. Бақылау арқылы байқалғаи фактілер мен құбылыстардың табиғаты пснхологиялық тұрғыдан түсіндіріледі.

Өмір тәжірибесінде әдеттегі бақылаудан ғылыми бақылаудың негізгі айырмашылығы құбылыстардың себеп-салдар принципі бойынша әрбір нәрсенін сыры

13

ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ

(КЛАССИФИКАЦИЯСЫ)

14

ешып көрсетіледі. Ғылыми бақылау мынадай сатылардан тұрады^:

а) сырттай бақыланған мінез көріністері мен әрекеттерді түсіндіру; ә) оның ішкі психологиялық ) мәнін ашып көреету, б) жорамал жасап, онын анықтығын танып білу.

Эксперимент — психологиядағы негізгі зерттеу әдісі. Экеперименттін, (тәжірибенің) қолданыла бастағанына бір ғасырдан астам уақыт өтті. Эксиерименттін, лабораторкялық эксперямент және табиғи эксперимент дейтін екі түрі бар. Табиғи экспериментті психологияға 1910 жылы. орыс оқымыстысы А. Ф. Лазурский енгізді, Бұл әдіс психологиялық және педагогикалық эксперимент деп те аталады. Мұның рөлі ерекше. -Табиғи эксперимент бойынша психологиялык зерттеулер адамның өмір- -тіршілігіндегі үйреншікті жағдайына сәйкес жүргізіледі. Сонаай-ақ, психологиялық-педагогикалык зерттеу бойынша әр түрлі жас кезеңдерінде адамның (оқушьшың) қальштасуы карастырылады. Әр түрлі кезеңдерге сәйкес зергтеу арқылы түрлі жастағылардың айырмашылықтары шартты түрде алынған белгілерге негізделеді.Лабораториялық эксперимент, мысалы, балалардың сезгіштік қасиеттерін, ақыл-ойының даму деңгейін, белгілі мамандыққа икемділігін аныктау құрал-жабдықтарды қолдана отырып, белгілі орында, арнайы жабдықталған лабораторияларда жүргізіледі.

Сынау (тест) әдісі — адамның бойындағы түрлі сапалар мен олардың механизмдерін ашып көрсетуді негізгі мақсат етіп қояды. Психологиялық әдістер тек ғылыми зерттеу жұмысы үшін ғана емес, сонымен бірге сынау мақсаттары үшін де қолданылады. Мысалы, психолог сьшау әдісі арқылы адамның бойындағы ерекше қасиеттерді ажыратьш, оның ұшқыш не астроном, не өзге де мамандықтарды игеруге деген бейімдік қабілетінің қаншалықты екендігін анықтайды. Жете тексерілмеғен сынау әдісімен жасалған кейбір қорытындыларда қателіктер де кетуі мүмкін. Мұндай қателер көбінесе кей-бір балалардың бойындағы психологиялық процестер мек ерекшеліктердің кешігіп барып оянатынына жете мән бермей, асығыс қорытьшды жасауға байланысты.

Психологиялық зерттеу әдістерін нақты психикалық процестер мен психологиялық қасиеттерді анықтауға қолдану сипаттарьша орай, негізгі әдістер және көмекші не қосалқы әдістер деп екі топқа бөліп қарастырамыз. Мысалы, оқушылардың мамандықты игеруге бейімділігін анықтау үшін сынау (тест) негізгі әдіс деп саналса,

15

ал сол оқушының өз қольшен жасап шығарған затын не оқу кұралдарын көмекші әдіс деп атаймыз, Кейбір жағдайда көмекші әдістер негізгі әдіске айналып отыруы да мүмкін. Мәселен, окушының орындаған жазба (бақылау) жұмысы оның белгілі пәнді менгеруін анықтауда негізгі әдіс болып саналады.

Психологиялық зерттеудегі нақты әдістер мең тәсілдер. Мұндай зерттеу әдістері нақты мәселені шешуде арнайы әдіс ретінде қолданылады. Психологияла зерттеу әдістерінің мүмкіңшіліктері зор. Сондай накты зеттеу әдістерінің бәріне ортақ жалпы сипаттама бар. Мәеслен, қалыпты дамыған балалар мен ақыл-ойы кем түрлі жастағы балалар зейінін зерттеу мақсатымен жүргізілетін тәжірибе бірнеше сатыдан тұрады: 1-саты — даярлык. сатысында бақылау жүргізіледі. 2-сатыда қалыпты- да мыған балалар мен кеміс балалар екі топқа белініп, берілген тапсырма зерттеледі. Мысалы, “с”, в” әрнтерің текстен сызып отыру сияқты тапсырманы орындау ұс- нылады. 3-сатыда тәжірнбе нәтижелері математикалық құрал арқылы зерттеледі. Алынған нәтижелер тиісті жорамал бойынша тексеріледі. Психологиядағы мұндай зерттеу әдістері анықталуға тиіеті мәселенің шындығын көрсетіп, айқындап, түрлі психология-лық зерттеулерде кеңінен қолданылады.

Қазақ жұртының сана-сезімі мен салт-дәстүрінде. тіршілігінде талас-тартысты, дау-дамайлы істердін анықтанығын айқынлап отыру үшін ел-жұртына беделді адамдар — билер мен сыншылар, шешендер мен көреген кісілер әр алуан тәжірибелер жасаған. Қазақ этносының өмірінде мұндай тәжірибелік әдістер даулы істердің түйінін шешуге қолданылып отырғандығы жайында нақты деректер мен аңыз-әңгімелер өте көп. Атақты Төле бидің бала кезінде екі әйелдің бір балаға қатысты дауын шешуі, қазақ билерінің жоғалған мал-мүліктердің ізін анықтап, иесіне қайтару жөніндегі шешімдері халқымыздың ақыл-ойы мен өмір тәжірибесінен жинақтаған білім қорын, сана-сезімінің даму деңгейік көрсететін пснхологиялық қасиеттер екенін дәйектейді.