§ 3. Ойлау процесініц психологиялық және логикалық

астарлары

Адамның дүниетанымы қоғамдық-тарихи даму нәтижесінде өрістейді. Ол табиғатқа әсер етіп, қоғамды өзінің белсенді әрекетімен байытады. Сөйтіп, адамзаттың ғылыми білімі дамьш, белгілі бір жүйеге түседі. Басқаша айтқанда, адамдардың танып білу процесінде тіл арқылы жинақталып қорытылған білімі мен оның нәтижелері жүйеленіп, ғылым салаларына бөлінеді. Мысалы: физика, химия, биология, тарих, социология, психологчя т. б. Танымдық процестердід осы тарихи дамуы және олардың ғылым жүйелеріне жіктеліп бөлінуі дүниетану теориясын немесе гносеологияны кұрайды. Гносеология — философия мен логиканың дүниетану теориясын

150

құрайтын құрамдас бөлігі, таиып білудін тсориялық негізі

Таным теориясы — гносеология — философиялық пән Ол дүниетанудыц жалпы заңдылықтарын зерттейді.Адамзат тарихының дамуында қалыптасқан “болмыс”, материя”, “сана”, “сапа”, “сан”, “тартылыс” тәріздес басқа да ұғымы кең категорияларды қара-стырады Осындай таным теориясы мен философиялық принцнп-терге негізделетін ойлау процесі өзара байланысты және бір-бірін толықтырыи отыратын жеке ғылыми пәндер — формальдық логика мен психология арқылы да зерттеледі.

Логика ғылымы ойлаудың формаларын, ұғымдар мен пікірлерді, ой қорытындыларын және ойлау зандарын зерттейді.

Ұғым — болмыстағы нәрселер мен құбылыстардын жалпы, мәнді және өзіндік белгі-қасиеттерін бейнелейтін ойлау формасы. Мысалы, “адам” деген ұғымның мәні оның өндіріс құралын жасап шығаратын қабілеті бар; дыбысты тіл арқылы сөйлесетін ақыл иесі екендігін білдіреді, Ал “емтихан” деген ұғымның мәнісі — оқушы-лардың, студенттердің білім деңгейін анықтап, олардың дәрежесін тиісті белгілермеи анықтайтын оқу процесі. Ұғымдардың мазмұны пікірлер арқылы ашылады. Мұнда нәрсе мен оның қасиет-белгілері арасындағы байланыстар ашып көрсетіледі, Мысалы, металдарды қыздырса, олардың көлемі ұлғаяды. Бұл пікірдіа формуласын — S дегеніміз Р, иеS деғеніміз Р емес деп жазып көрсетеміз. Пікірлер сапаларына қарай қостаушы, терістеуші болады. Мәселен, Жер Күнді айналады — S дегеніміз Р; Су металл емес — S дегеніміз Р емес. Пікірлер ақиқат және жалған болып келеді- Алматы — Қа-зақстанның астанасы (S дегеніміз Р). Пікірлер сан жөнінен жалпы, ішінара, дара болып бөлінеді. Сапа мен сан жағынан біріктіріп, оларды мынадай таңбалармен белгілейміз: А, Е, I, О. Пікірлер екі түрлі тәсілмен құралады: а) Тікелей қабылдау арқылы құралатын пікірлер. Мысалы, “Мына бала сабақты нашар даярлады”. ә; Жанама жолмен не ой қорытындысы, ой талқысы арқылы жасалатын пікірлер. Логика ғылымында пікірлер бұдан баска да негіздерге сүйене отырып, түрлі-түрлі болып бөлінеді.

Ой қорытындылары бойынша алғышарттар негізінде ұғымдар мен пікірлердін, байланысынан жаңа пікірлер аламыз не ой қорытынды-сын шырарамыз. Мәселен, үл-

151

кен алғы шарт: Барлық металдар электр тогін еткізеді кіші алғы шарт: сынап та — металл. Қорытынды олай болса, сынап та электр тогін өткізеді. Ой қорытындыларының мынадай үш түрін ажыратамыз: дедукциялық ой қорытьшдысы, оған металдардың электр тогін еткізетіш туралы жоғарыдағы мысалды келтіруге болады. “Дедукция”— латын сөзі, қазақша мағынасы — шығару. Ой қорытындысының бұл түрі бойынша ой жүйесі жалпы жағдайдан жеке, дара жағдайға қарай өрбиді. Индукциялық ой қорытындысы — ой қорытьшдысының жекеден жалпыға қарай дамып отыратын түрі Мысалы, Алматыда өткек жетіде дүйсенбі күні ауанын температурасы 20°С-тан асқан жоқ. Сейсенбі, сәрсенбі күндері де солай болды. Жұма, сенбі күндері 18—19°С болды. Жексенбі күні 19°С болды. Демек, ауаның температурасы өткен жетіде Алматыда 20°С-тан асқан жоқ Ой қорытындысын үшінші түрі — традукция деп аталады Оған аналогия арқылы жасалатын ой корытындылары жатады. Бүл — жеке-дара жағдайдан жекеге қарай өрбіп отыратын ой қорытындысы. Дедукциялық ой қорытындысының кең тараған түрі — силлогизм. Формальдық логйкада зерттелетін мәселелер — дұрыс ойлаудын формалары мен заңдары. ғылыми пән ойлау формалары мен заңдарды қолдана отырып, нәрселер мен құбы-лыстардың ақиқаттығы мен шындығын танып білуді мақсат етеді.

Ойлау әрекетінің ерекше мәнді тағы бір жағы бар. Ол — ойлау процесінің өзі. Пеихология ғылымы әрбір дара адамда осы ойлау процесінш, қалайша дамып, өрістеп отыратынын зерттейді. Оқыту процесінде ойлаудың дамуы, білімдерді ойлау әрекеттері арқылы меңгеру, ойын, оқу, еңбек процестерінде ойлауды дамыту мәселеле-рі — психология ғылымы қарастыратын жайттар. Әрбір жеке адамда ойлау процесі қалайша пайда болып, дамып жетіледі деген мәселенің мән-жайы психологияда осы бағытта қарастырылады. Ал логика ойлауды таным процесі деп санап, шындықты, ақиқатты нендей әдістер әрқылы танып, білуге болатындығьш анықтауды көздейді. Қорыта айтқанда, логика ойлаудың жемісті болу жолдарын іздестірсе, исихология сол процестің даму зандылықтарын зерттейді.

Ойлау — дербес процесс. Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз — оның ішкі, танымдык құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни психология детерминизм принцнпіне сүйене оты -

152

рып, ойлаудың мәнін зерттейді, әрбір адамныц өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән бере-