§ 4. Мінез жэне темперамент

Мінез бен темпераменттщ өзара байланысы олардың физиология-лық негізі арқылы анықталады. Жүйке жүйсінің типтері адамның іс-әрекеттерінен, мінез ерекшелі

106

терінен анық байқалады. Мысалы, сангвиник адам басқалармен қарым-қатынаста әнгімені бірінші болып бастайды, флегматик мұндайда өзін-өзі тежеп, әңгімені тыңдауға ықыласты болады. Сангвиниктер бөтен адамармен әңгімелесіп, тез танысып кетеді де, бұрынғы таныстарын шапшаң ұмытады. Ал флегматик адам мұн-дайда өте баяу, самарқау болады. Адам мінезіндегі осындай көріністер оның динамикалық ерекшелігі немесе қозғалғыштық қасиеті деп те аталады. Мұндай ерекшелікер темперамент қасиеттеріне негізделеді.

Мінездегі темпераменттің рөлі басқаша жағдайларда да көрінеді. Осы ерекшеліктерден біз жүйке жүйесінің типтері шартты рефлекс-тердің жасалу-жасалмауына қалайша әсер ететінін байқаймыз. Ал шартты рефлекстер жүйесі мінездіц физиологиялық негізі екендігі мәлім. Сейтіп, темпераменттер адам мінезінің ұнамды қасиеттері мен ұнамсыз жақтарының, дамуына да ықпал етіп отырады Мысалы, сыртқы жағдайдың қолайсыздығы арқылы холерикке қарағаңда меланхоликті оп-оңай корқақ етуге болады. Ал қолайлы жағдайда керісінше холерикті меланхоликке қарағанда батыр ету оңайырақ.

Мінез бен іс-әрекет. Әлеуметтік жағдай мен тәлім-тәрбие ісі және олардың өзара ұштастығы адамнын, психикалық ерекшеліктеріне, мінез қасиеттерінің дамып, қалыптасуына әралуан әрекеттері арқылы әсер етеді. Түрлі іс-әрекеттердің жүзеге асуы адам мінезіндегі қылықтар мен икемділікке байланысты. Өйткені, адам іс-қимыл үстінде түрлі қиыншылықтарға ұшырап, оларды қалайда жеңіп шығудың тәсілдерін іздестіреді. Бұл жайттар адам мінезіндегі ұнамды қасиеттерді дамытып, тұрақтандырады.

Мінездің үнамды қасиеттері автоматталған әрекет-дағдыға айналады, Дағдылар арқилы істерге жаттығу, төселу нәтижесінде қалыптасады. Мұндай дағдылар адам мінезіндегі саналы әрекеттер мек белгілі істі орындауға бағытталған мақсатты көрсетеді. Сөйтіп, ол өзінің еңбек әрекетінің жемісін сезіп, өз көзімен көреді, оған қағанаттанады, бойындағы күш-қуаты мен қабілетіне деген сенімі артады. Мысалы, сабаққа ұқыпты студент емтихандарды ойдағыдай тапсырады Оқыған пәндерін жүйелі меңгереді. Жолында кездескен кедергілерді женіп, елеулі табыстарға қол жеткізеді. Осындай әрекетер бара-бара адам мінезіндегі ұнамды қасиет больш қа-

лыптасады да, оның қайрат-жігерін шындайды.

107

§ 5. Едіктеу және оның адам мінезін қадыптастыруда

рөлі

Бұл жөкінде үлы Абай: “Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды керсеңіз”— дейді. Үйреншікті іс-әрекеттің бір тәсілі — еліктеу, сондай болсам екен деп ниет білдіру.

Бала өзіне ұнаған адамнық қимыл-қозғалысына, іс- әрекетіне еліктейтін болса, онда сол кісінің бала мінезі не, ішкі жан дүниесіне әсерін тигізіп, мінез ерекшеліктерінің жақсы жақтарын қальштас-тыруға ықпал еткені. Адам мінезіне еліктеу оның іс-әрекетіндегі үлгілі жағы болса ғана пайдалы болмақ. Осы орайда, баланың жақсы көрген ұстазына, әдебиеттердегі кейіпкерлерге не тарихтағы саяси қайраткерлер мен Еңбек ерлеріне еліктеуі оның мінез-құлқындағы ұнамды қасиеттерді қалыптастырьш, дамытуға мүмкіндік береді.

1/Адам мінезіндегі кейбір ерекшеліктер мен қасиеттердің күрт өзгерістерге ұшырауы да мүмкін. Бұл адамның тіршілік бейнесіне, сыртқы жағдайдың өзгеруіне, сондай ақ, талас-тартысты, дау-дамайлы жағдайларға да байланысты. Мысалы, баланың жас кезіндегі басынан кешірген қиыншылықтары мен керіс-жанжал арасында өсуі, бір мектептсн екінші мектепке ауысқанда оған қой- ылатьш талаптардың түрліше болуы және мектеп пе ата-ана тәрбиесінің арасындағы алшақтық оған ерекш әсер етіп, мінез-құлқын өзгертетіндігі анықталған жайттар. Мұндай жағдайларда мінездің кейбір сапалары өзгеріп қана қоймай, соған ыңғайланып, қалыптаса да береді. Сонымен, адам мінезінің дамуы мен қалыптасу: сыртқы жағдайлар мен ішкі факторларға, тіршілік еткен ортаға, әлеуметтік жағдайға, тәлім-тәрбие істеріні нәтижесіне байланысты болып, олардың бәрі адам бойында із қалдырып отырады.

Демократ ұстаз К. Д. Ушинский бала мінезінің дамуы мен қалыптасуын жаңа отырғызылып, көктей бастаған ағаш көшетімен салыстырып, көктеп келе жатқан ағашқа тырнақ дағымен із салса, ол өсе келе шорланып буынданып кетеді дейді, Сондықтан, бала мінезін тәрбиелеу — әрі нәзік, әрі игі мақсатты іс. Адамның мінзі — оның бүкіл өмір бойғы іс-әрекеттері мен қылықтарына, өзін-өзі тәрбиелеуіне байланысты қалыптасып дамып отыратын психологиялық даралық қасиет.

Халқымызда “Баланы жастан” деген мақал бар.

108

Оның түпкі мәні адам бойындағы жағындағы мінез-құлық пен игі қасиетгер бала кезден бастап қалыптасады дегенге саяды.

Хтарау. ҚАБІЛЕТ