- •Мазмүны
- •§ I. Психологня пәнінің зерттеу объектіс!
- •§ 2. Жалпы психология. Психикалық процестер мен
- •§ 3. Психология гылымының салалары мен тармақтары
- •§ 4. Психологияның зерттеу, әдістері
- •§ 5. Психологияның мақсат-міндеттері
- •§ I, Пснхологяның философня мен жаратылыстану
- •§ 2. Ежелгі психология
- •§ 3, Орта гасмрлардағы жан туралы ілім
- •§ 4, XVIII ғсырдағы психологиядағы эмпиризм мен
- •§ 5. Психолегияның дербес және тәжірибелік ғылымға
- •§ 6. Қеңестік псяхологияның дамуы
- •§ 7. Қазақстанда психология ғылымынын даму жолы
- •§ 1. Өлі табиғаттың тірі та0иғатқа айналуы
- •§ 2. Тітіркенгіштік, тропизмдер
- •37§ 3. Құлықтың инстннктті түрлері
- •§ 4. Жануарлардың интеллектті әрекеті
- •§ 5. Психика және жүйке жүйесінің эволюциясы
- •§ 6. Еңбек әрекетінде сананың, дыбысты анық тілдің
- •IV тарау.
- •§ 1. Психиканыд даму сатылары
- •§ 3. Сана — психика дамуының жоғары сатысы
- •V т а р а у. Адамдар арасындағы қарым-қатынас
- •§ 2. Қарым-қатынастық мән-жайьш зерттеу тәсілдері
- •VI тарау. Жеке адам және іс-әрекет
- •§ 1. Жеке адамды зерттеудің мақсат-міндеттері және оның
- •2. Адамның қажеттілігі мен мұқтаждығы және іс-әрекет
- •§ 3. Жеке адамның кісілік сипаттары мен
- •§ 4. Жеке адамның бағыт-бағдары және оның түрлері мен
- •Уіі тарау. Психологияның жаратылыстық- ғылыми негізі
- •§ 1, Жүйке жүйесінің құрылымы
- •§ 2. Жоғары жүйк€ жүйесінің қызметі
- •3. Иррадиация, концентрация жэне индукция —
- •Viiі тарау. Темперамент
- •§ 1. Темперамент туралы жалпы ұғым
- •§ 2. Темиерамент туралы ілімнің дамуы
- •§ 4. Темперамент типтерінің сипаты
- •§ 5. Темперамент типтерінің өзгеруі және адамның жеке
- •Генотиптігі
- •§ 2. Ұлттық мінез
- •§ 3. МІнездің құрылымы мен қасиеттері
- •§ 4. Мінез жэне темперамент
- •§ 5. Едіктеу және оның адам мінезін қадыптастыруда
- •§ 1. Қабілеттің жалпы снпаты
- •§ 2 Нышан және қябілет
- •§ 3. Қабілеттің даралық айырмашылығы
- •Таным процестері
- •§ I. Түйсік туралы түсінік
- •§ 2, Туйсіктің физиологиялык, негіздері
- •§ 3. Түйсіктін түрлері және оларды топтастырып жіктеу
- •§ 4 Түйсіктің жалпы зандылықтары
- •§ 5. Адаптация, сенсибилизация, синестезия
- •§ 6. ТүйсІктердің өзара байланысы мен дамуы
- •§ 1. Қабылдау және оның физиологяялық негізі
- •§ 2. Апперцепция жэне оныц қабылдаудағы рөлі
- •§ 3. Қабылдаудың вегізгі ерекшеліктері
- •§ 4. Бақылау және бақылампаздық
- •§ 5. Кеңістік пен уақытты қабылдау
- •§ 6, Қабылдаудағы типтік айырмашылықтар
- •§ 7, Балаларда қабылдаудың дамуы мен калыптасуы
- •ХііІтарау. Ойлау
- •§ I. Ойлаудың адам дүниетанымындат маңызы
- •§ 2. Ойлаудын сезімдік таныммен жәие тілмен байланысы
- •§ 3. Ойлау процесініц психологиялық және логикалық
- •§ 4. Ой процесі мен ойдау әрекеттері
- •§ 5, Ойлаудың түрлері және оның даралық ерекшеліктері
- •6. Ой болжамы арқылы жұмбақ мәселелерді шешу
- •ХіУтарау. Сөйлеу және қатынас.
- •4 § І. Тіл, қатынас және сөйлеу
- •§ 2. Сөйлеудің физиологиялық механизмі.
- •§ 3. Сөйлеудің түрдері
- •§ 4 Сөйлеудің оқыту процесінде дамуы
- •ХҮтарау. Қиял
- •§ 1. Қиял және оның өзге психикалық процестермен байланысы
- •§ 2. Қиялдың физиологиялық негізі
- •§ 3 Қайта жасау қиялы мен шығармашылық қиял
- •§ 4. Арман, мұң
- •§ 5. Қиялдың даралық айырмашылықтары
- •§ 6. Балалардың ойыны мен ересек адамдардың әрекетінде
- •XVI тарау ес § і. Ес. Ес жайындағы теориялар
- •§ 2. Естің түрлері
- •§ 3. Естің жалпы сипаты
- •§ 4. Қайта жаңғырту, тану мен ұмыту
- •§ 5. Естің даралық ерекшеліктері
- •ХуіІтарау. Зейін
- •§ 1. Зейшнің анықтамасы
- •§ 2. Зейіннің физиологиялық негізі
- •§ 3. Зейіннің құрылымы мен түрдері және қасиеттері
- •§ 4. Зейінділік және адам зейінінің типтері. Зейіннің адам
- •XVIII тарау. Сезім
- •§ 1. Сезім мен эмоция туралы түсінік
- •§ 2. Сезім мен эмоцияның физиологиялық негіздері
- •§ 3. Сезім мен эмоцияныч әлпеті
- •§ 4. Сезім мен эмоциянын ерекшеліктері және сапалары
- •§ 5. Жоғары деңгейдегі сезімдер
- •§ 6, Адамның сезім күйлерін меңгеруі.
- •XIX тарау. Ерік
- •§ 1. Ерік туралы түсінік
- •§ 2. Еріктің физиологиялык негізі
- •§ 3. Еріктің амал кезеңдері
- •§ 4. Ерік сапаларын қалыптастыру
- •§ 5. Ерікті тәрбиелеу
§ 5. Психика және жүйке жүйесінің эволюциясы
Организм бейнелеуінің дәлдігі мен теңдігі сезім органдарының және жүйке жүйесінің құрлысына, сондай-ақ, тітіркендіргіштің түрлерін сезіну мен оған әсерлену рецепторларының жетілу деңгейіне байланысты. Мысалы, көру рецепторы күн жарығының шапағын 6ейнелеу арқылы қалыптасады. Қарапайым және көп клеткалы жәндіктер мен ішек қуыстылардың жарыққа реакцияла-нуы фототропизм сипатында болатыны байкалады, Жауын құртының эпидермасында жарықты сезінетін клеткалар бар. Бұл клеткалар жарықтың бар-жоғын анықтауға ғана қабілетті. Былқылдақ денелілердің жарықты сезінетін клеткалар тобы болады. Олар бүкіл денеге тара-
47
ғвн. Көру органының бұл түрі жарықтың дененін қай жағынан түсіп тұрғанын да ажырата алады. Омыртқалы' жануарларда жарықты сындыратын қасиеттер бар. Ондай қасиет зат кескшін анық көр-сетеді. Рецепторлардың жетілуі белгілі мөлшерде жүйке жүйесінің бір типінің дамуына сәйкес келеді. Сезім органдары мен жүйке жүй-есінің дамуы психикалық бейнелеу деңгейін қалтқысыз анықтайды. Ішек қуыстылардың жүйке жүйесі бірімен-бірі өскін арқылы торкөз тәрізді байланысьш, олардың өне бойына таралады. Мұндай жәндіктердің әсерлерге тітіркену тропизм деңгейінде деуге болады. Оларда узқытша байланыстар күштеп жасалғанымен, тез жойы-лады.
Дамудың келесі сатысында жүйке жүйесі сапалық өзгерістерге түсіп, тор және түйін түрінде болады. Түйіндік жүйке жүйесі бар жәндіктер тітіркендіргіштерге едәуір әсерленіп, оларды қайта өңдей алады. Себебі. сезімтал клеткалар тітіркендіргіштерге тікелей әсерленіп, оның сапасын арттырады. Мұндай жәндіктердің негізгі бөлігі — бас түйінінде және оның кұрылысы басқа түйіндерге қарағанда күрделірек. Ек қарапайым танглийлік жүйке жүйесіне ие жәндік — жауын құрты.
Жүйке жүйесінің жоғары типі — түтік тәрізді болып келетін хордалылар. Олардың.эволюциясында біртіндеп; омыртқасы қатайьш, бас сүйегінде орналасқан орталык жүйке жүйесі жұлынмен ұштасады. Ондай жануарлардың рецепторлары дамъш, психикалық бейнелеу түрлері күрделене түскен. Омырткалылардың эволюция-лық дамуында бас миының атқаратын қызметі артып, түрлі дафуякцияларды басқаратын орталықтары жетілген. Жануарлардың әрекеті неғұрлым күрделенген сайын орталық жүйке жүйесінің де қызметі жетіле бермек. Ондай жануарлар сыртқы орта әсерін нәзік әрі дәл етіп бейнелей алады. Жоғары сатыға көтерілген сайын жануарлардың жүйке жүйесі жетіліп, даралық шартты рефлекстер-дің жиынтығын құрайды. Сонымен, психика дамуында рецептордың қызметі де күрделеніп, әралуан әрекеттер жасай алады. Жануарлардың сезім органдарының, дене кұрылысы мен жүйке жүйесінің сандық әрі сапалық өзгеруі олардың тіршілік ортасымен байланысты түрде дамиды.
Көру рецепторының кұрылысы жәндіктердің тіршілік ортасына сәйкестенген. Мысалы, терең суда тіршілік ететін балықтар сәл-пәл түске тітіркенеді. Себебі, олардың
48
көзінің тор қабығында арнайы сезімтал аппарат — таяк- шалар бар, көзінің қарашығы мен жанары әлдеқайда жетілген. Жер бетінде тіршілік ететін жоғары сатыдағы жануарлар көзінің құрылысы ерекше. Ультра күлгін түсті көз жанары мен қасан, қабық тор өт-кізбейді. Күндіз және түнде тіршілік ететін жануарлардың өмір сүру сипатына қарай көзінің құрылысы да ерекше келеді. Ол тіршілік ортасының жағдайына қарай түрлі тітіркендіргіштерді ажыратады. Жалпы дамып жетілуінде жануарлардың сезімталдығы тітіркен-діргіштердіц биологиялық мәнділігіне байланысты. Өрмекші қоз-ғалған кимылға, басқа адамға естілер-естілмес дыбысқа, жар-қанат ультра күлгін түске, ит ең әуелі иіске мән береді.
Психиканың эволюциялық дамуы сан қилы. Бейнелеу денгейі әр түрлі жан-жануарлар белгілі ортада тіршілік етеді. Тіршілік жағдай-лары түрліше болғанымен, жаңуарлардың бейнелеу қасиеттерінен ұқсастық табуға болады. Мысалы, суда тіршілік ететін дельфин мен кұрлықта тіршілік ететін түйе және орманды жердегі аю бұл жағынан бірдей жоғары сатыда тұр. Материяның жалпы даму заңдылығына сәйкес олардың өмір сүру ортасы да эволюциялық өзгерістерге ұшырайды, жан-жануарлар сондай езгерістерге бейімделеді. Ортаның өзгеруі жәндіктердің психикасына әсер етін, олардың функциясының дамуына ықпал жасайды. Өмір сүру орта-сындағы түбегейлі өзгерістер адамзаттың арғы тегінің жануарлар дүниесінен ерекшеленіп, жер бетінде ақыл иесі — адамның пайда болуына қолайлы жағдай туғызды.