- •Мазмүны
- •§ I. Психологня пәнінің зерттеу объектіс!
- •§ 2. Жалпы психология. Психикалық процестер мен
- •§ 3. Психология гылымының салалары мен тармақтары
- •§ 4. Психологияның зерттеу, әдістері
- •§ 5. Психологияның мақсат-міндеттері
- •§ I, Пснхологяның философня мен жаратылыстану
- •§ 2. Ежелгі психология
- •§ 3, Орта гасмрлардағы жан туралы ілім
- •§ 4, XVIII ғсырдағы психологиядағы эмпиризм мен
- •§ 5. Психолегияның дербес және тәжірибелік ғылымға
- •§ 6. Қеңестік псяхологияның дамуы
- •§ 7. Қазақстанда психология ғылымынын даму жолы
- •§ 1. Өлі табиғаттың тірі та0иғатқа айналуы
- •§ 2. Тітіркенгіштік, тропизмдер
- •37§ 3. Құлықтың инстннктті түрлері
- •§ 4. Жануарлардың интеллектті әрекеті
- •§ 5. Психика және жүйке жүйесінің эволюциясы
- •§ 6. Еңбек әрекетінде сананың, дыбысты анық тілдің
- •IV тарау.
- •§ 1. Психиканыд даму сатылары
- •§ 3. Сана — психика дамуының жоғары сатысы
- •V т а р а у. Адамдар арасындағы қарым-қатынас
- •§ 2. Қарым-қатынастық мән-жайьш зерттеу тәсілдері
- •VI тарау. Жеке адам және іс-әрекет
- •§ 1. Жеке адамды зерттеудің мақсат-міндеттері және оның
- •2. Адамның қажеттілігі мен мұқтаждығы және іс-әрекет
- •§ 3. Жеке адамның кісілік сипаттары мен
- •§ 4. Жеке адамның бағыт-бағдары және оның түрлері мен
- •Уіі тарау. Психологияның жаратылыстық- ғылыми негізі
- •§ 1, Жүйке жүйесінің құрылымы
- •§ 2. Жоғары жүйк€ жүйесінің қызметі
- •3. Иррадиация, концентрация жэне индукция —
- •Viiі тарау. Темперамент
- •§ 1. Темперамент туралы жалпы ұғым
- •§ 2. Темиерамент туралы ілімнің дамуы
- •§ 4. Темперамент типтерінің сипаты
- •§ 5. Темперамент типтерінің өзгеруі және адамның жеке
- •Генотиптігі
- •§ 2. Ұлттық мінез
- •§ 3. МІнездің құрылымы мен қасиеттері
- •§ 4. Мінез жэне темперамент
- •§ 5. Едіктеу және оның адам мінезін қадыптастыруда
- •§ 1. Қабілеттің жалпы снпаты
- •§ 2 Нышан және қябілет
- •§ 3. Қабілеттің даралық айырмашылығы
- •Таным процестері
- •§ I. Түйсік туралы түсінік
- •§ 2, Туйсіктің физиологиялык, негіздері
- •§ 3. Түйсіктін түрлері және оларды топтастырып жіктеу
- •§ 4 Түйсіктің жалпы зандылықтары
- •§ 5. Адаптация, сенсибилизация, синестезия
- •§ 6. ТүйсІктердің өзара байланысы мен дамуы
- •§ 1. Қабылдау және оның физиологяялық негізі
- •§ 2. Апперцепция жэне оныц қабылдаудағы рөлі
- •§ 3. Қабылдаудың вегізгі ерекшеліктері
- •§ 4. Бақылау және бақылампаздық
- •§ 5. Кеңістік пен уақытты қабылдау
- •§ 6, Қабылдаудағы типтік айырмашылықтар
- •§ 7, Балаларда қабылдаудың дамуы мен калыптасуы
- •ХііІтарау. Ойлау
- •§ I. Ойлаудың адам дүниетанымындат маңызы
- •§ 2. Ойлаудын сезімдік таныммен жәие тілмен байланысы
- •§ 3. Ойлау процесініц психологиялық және логикалық
- •§ 4. Ой процесі мен ойдау әрекеттері
- •§ 5, Ойлаудың түрлері және оның даралық ерекшеліктері
- •6. Ой болжамы арқылы жұмбақ мәселелерді шешу
- •ХіУтарау. Сөйлеу және қатынас.
- •4 § І. Тіл, қатынас және сөйлеу
- •§ 2. Сөйлеудің физиологиялық механизмі.
- •§ 3. Сөйлеудің түрдері
- •§ 4 Сөйлеудің оқыту процесінде дамуы
- •ХҮтарау. Қиял
- •§ 1. Қиял және оның өзге психикалық процестермен байланысы
- •§ 2. Қиялдың физиологиялық негізі
- •§ 3 Қайта жасау қиялы мен шығармашылық қиял
- •§ 4. Арман, мұң
- •§ 5. Қиялдың даралық айырмашылықтары
- •§ 6. Балалардың ойыны мен ересек адамдардың әрекетінде
- •XVI тарау ес § і. Ес. Ес жайындағы теориялар
- •§ 2. Естің түрлері
- •§ 3. Естің жалпы сипаты
- •§ 4. Қайта жаңғырту, тану мен ұмыту
- •§ 5. Естің даралық ерекшеліктері
- •ХуіІтарау. Зейін
- •§ 1. Зейшнің анықтамасы
- •§ 2. Зейіннің физиологиялық негізі
- •§ 3. Зейіннің құрылымы мен түрдері және қасиеттері
- •§ 4. Зейінділік және адам зейінінің типтері. Зейіннің адам
- •XVIII тарау. Сезім
- •§ 1. Сезім мен эмоция туралы түсінік
- •§ 2. Сезім мен эмоцияның физиологиялық негіздері
- •§ 3. Сезім мен эмоцияныч әлпеті
- •§ 4. Сезім мен эмоциянын ерекшеліктері және сапалары
- •§ 5. Жоғары деңгейдегі сезімдер
- •§ 6, Адамның сезім күйлерін меңгеруі.
- •XIX тарау. Ерік
- •§ 1. Ерік туралы түсінік
- •§ 2. Еріктің физиологиялык негізі
- •§ 3. Еріктің амал кезеңдері
- •§ 4. Ерік сапаларын қалыптастыру
- •§ 5. Ерікті тәрбиелеу
§ 2. Тітіркенгіштік, тропизмдер
Барлық тірі организмдердің эволлюциялық даму сатыларындағы биологиялық ерекше түрі — тітіркенгіштік. Тірі организмнің биологиялық мәнді белгісі — тітіркендіргіштерге әсерленуі. Тітіркенгіштік — төменгі сатыдағы бір клеткалы өте қарапайым организмдерге тән әсерлену. Сыртқы ортаның биотикалык әсерінен тірі организм протоплазмасының формасы өзгереді. Өзін-өзі реттейтін тірі клеткада тітіркену әсерінен ізденіс қозғалысы туады. Ортаның әсері тоқтасымен клеткалардағы химиялық зат пен протоплазма құрылымындағы өзгеріс қайта қалпына түседі. Тірі органнзмнің түрлі қимыл-
35
қозғалыстарын өзгерту аркылы биотикалық факлойларға әсерлену тропизм немесе таксис деп аталады. Оңың төмендегідей түрлері бар, яғни фототропизм — тірі организмнің жарық сәулеге әсерленуі, термотропизм жылу әсерінен организмнің қозғалуы, хемотропизм механикалық әр түрлі қимыл-қозғалыстарға жауап тарып әсерленуі. Өсімдіктер тіршілігіндс өзін-өзі реттеуге ықпал ететін биологиялық бейнелеуге қатысты тропизмдер де бар. А. Н. Леонтьевтіа жорамалы бойынша, генетикалық жағынан қарастырғанда, сезімталдық-ті-тіркендіргіш организмнің басқа әсерлерді ажыратуы, яғни белгілік функцияны айырып, оған бағдарлануы, Бұл организмнің тітіркену-ден сезгіштікке ауысуы оның тіршілігіндегі бейнелеудің күрделі түрін білдіреді. Ал жоғары сатыдағы жануарлардың сезім мүшелері жетіліп сезгіштік қасиеті әлдеқайда дамыған болады. Жануалардың әсер еткен нәрселердің исін, түр-түсін сезін олардьвд тіршілік ету қажеттіліктеріне сай келмейтін са, онда ондай тітіркендіргіштер тек сигналдық-белгі мағынасында больш қала бермек. Тіпті қарапайым жәндіктер де белгілі жағдайда өз тіршілігіне қажетті биотакалық, абиотикалық тітіркендіргіштерге әсерленеді.
Жануарлар организмінің өсімдіктерге қарағанда бейнелеу мүмкіндігі мол. Мысалы, олардың ннфузориялар үшін бейтарап белгі больш саналатын жарық әсеріне тітіркенетіндігі байқалған. Тәжірибе мынадай тәсілмен жүргізілген. Ішінде суы бар түтікке қарапайым организмдер енгізіледі де, түтіктің бір жағы қыздыр-ылады. Бір клеткалылар түтіктің қыздырылған бөлігіне қара қозғалып, жылуға жиналады. Түтіктің жылытылған бөлігіне жарық түсірілген. Қалыпты жағдайда жарыққа тітіркене коймайтын инфузориялар1 жарық пен жылылық бірігіп әсер еткенде, оған тітіркенген. Бұл тәжірибе бірнеше рет қайталанғаннан кейін температура көтерілмей ақ, жәндіктер жарыққа жиналған.Бұдан туатын қорытынды — қарапайым жәндіктер де ортаның өзгермелі әсеріне бейімделіп, оны бағдарлай алады. Әрине, әңгіме тек бейімделу мүмкіндігі жөнінде ғана болып отыр. Сол уақытша орнаған байланыс тәжірибе біткен соң бірден сөніп қалган. Бейнелеудің сөнген формасы қайта қалпна.
з Тропизм — грекше бурылу, бағыт деген сөз. Биология ғылы- мында — төменгі сатыдағы бір клеткалы организмнің сырткы кендіргіштерге әсерленуі. Т а к с и с — грекше ретімен арналасу Биологияда — бір клеткалы өсімдіктер мен жәндіктердің өздігіней қимыл -қозғалысы.
36
келмейді, сыртқы жағдай өзгерсе, жәндіктердін. оған бейімделу жағдайы да басқаша болады.
Бейнелеудің жоғары түрі көп клеткалыларда кездеседі. Олардың қарапайым түрінін бірі — ішеккуыстылар. Олардың құрылысы едәуір күрделі. Күрделі клеткалар саны клетканың әртүрлілігіне де байланысты. Ішек-қуыстылар денесінің сыртқы бөлігінде айқыш клеткалар, ал ішкі бөлігінде ас қорыту клеткалары орналасқан. Көп клеткалар аса сезімтал протоплазмадан тұрады. Организмнің бір бөлігіндегі тітіркенуді екіншісіне өткізетін клеткалар бар. Ерекше сезімтал клеткалар өзара түпісіп, бүкіл организмді қамтитын жүйкелік жүйе түзеді. Ішек қуыстылар өте сезімтал қармағыштары арқылы өзінің жемін ұстайды. Эволюция процесінде ішек-қуыстылардың құлқы таксис түрінде тұкым қуалайтын сыртқы органдардан және олардың даралық тіршілігінде жасалатын уақытша байланыстар — шартсыз рефлекстерден құралды. Мысалы, актинияға қағаз бөлшегін тақаса, ол қағазды ауыз қуысына апарып, бірден жұта салады. Осы тәжірибені бірнеше рет қайталағаннан кейін актиния жұтқан қағаздарды аузынан қайтадан шығарып тастайды. Бірақ, ондай рефлекс 3—4 сағаттан кейін сөнеді де, актиния қағазды қайтадан жұтады. Яғни уақытша жасалған байланыс — қыска мерзімді. Эволюциялық даму сатысына қарай ішек қуыстылардың дене құрылысы күрделеніп, өзіне тән бейнелеу органдары жетіле түседі, олардың иісті, дәмді сезе алатын нышан-дары болатыны айқын аңғарылады. Оның сегменті жүйке клеткаларының жинағы — гангийден тұрады. Бас сегментінің ганглий ішекқуыстылардың өзге буындарындағы бейнелеу әрекетінсн күрделірек. Себебі, әрбір сегмектке жекелеп әсер етсек, олар жиырылады. Көптеген жүйке түйінділерінің пайда болуы қоршаған орта жағдайына икемделуге бірден мүмкіндік тудыра алмайды. Ганглийлер тізбегінде бас ганглий сегментінің басшылық мәні басьш. Дененің түрлі бөліктеріне әсер еткен тітіркендіруді жинап, оларды талдап, импульстерді басқа клеткаларға бағыттайды. Бауырымен жорғалайтындар мен ін қазатын жәндіктердін. бас ганглийінде сезгіштік мұртшалары және көрудін алғашқы нышандары болады.
36