16.2.4. Вирустық инфекциялар патогенезінің ерекшеліктері

Вирустық инфекциялар патогенезінің негізгі екі ерекшелігін ажыратуға болады:

1.Вирустық ақуыздар кәдімгі вирустық инфекцияларға тән патологиялық өзгерістердің едәуір бөлігін туғыза алмайды. Басқаша айтқанда, көптеген вирустық инфекциялар кезіндегі патологиялық процестер вирус жұққан жасушаның деструкциясымен ғана анықталмайды. Вирустық ақуыздардың негізгі әсер ету механизмі – молекулалық мимикрия, ол екі түрлі нәтиже беруі мүмкін. Бір жағынан, ол врусты туа біткен иммунитет факторларынан қорғай отырып, вирустың табысты репродукциялануын қамтамасыз етеді. Екінші жағынан, жасушалық реттегіш ақуыздар және вирустық ақуыздар пептидтерінің молекулалық мимикриясы иесінің организмдегі меншікті ақуыздарына қарсы антиденелер индукциялауымен болуы ықтимал, яғни аутоантиденеге толеренттылықтың олқылығы пайда болады. Мұндай жағдай вирустық инфекциялар кезінде жиі байқалады. Айта кету керек, айқасқан (перекрeстный) иммунологиялық жауап иницирлейтін агент жоқ болған кезде де іске асырылуы мүмкін. Вирус немесе вирустық ақуыз организмнен шығарылып тасталуы мүмкін, ал гуморальдық және жасушалық элементтер организмнің меншікті компоненттеріне шабуылын жалғастыра береді, ол жасушалық немесе тіндік зақымдануға, яғни аутоиммунды ауралар дамуына әкеледі.

2.Вирустар иесінің организмінде әр түрлі бұзылыстар тудыруға қабілетті. Мұндай құбылыс алғашқыда бірқатар инфекциялар кезінде (ЖИТС, қызылша, тұмау, ұшық ж.б.) байқалған. Мысалы: қызылша вирусы аурудың жедел түрінен басқа бас миының созылмалы қабынуын (жітілеу склероздаушы панэнцефалит) және жедел аутоиммунды ауру (қызылшалық энцефалит) қоздырады. Тұмау (грипп) вирусы жоғары тыныс алу жолдарын зақымдаудан басқа иммундық супрессия қоздырады, жүйке жүйесін зақымдайды (энцефалопатия), гемостаз және жүрек тамыр жүйесінде бұзылыстар тудырады. Гепатит В вирусы бауырды зақымдауынан басқа бас миын да зақымдауы мүмкін. Осындай көптеген зақымдаулардың пайда болуының бірден-бір себепкері молекулалық мимикрия болып табылады.

17 Тарау. Жеке вирусология

17.1. РНҚ-вирустар

17.1.1. Пикорнавирустар

Денсаулық сақтау саласындағы аса күрделі мәселелердің қатарына жедел ішек аурулары (ЖІА-ОКЗ) жатады. Ішек инфекциясымен ауыратындардың саны ДДҰ-ның мәліметтері бойынша миллиондап есептеледі, ал өлім туғызушылығы ЖІА тек қана жедел респираторлық аурулардан (ЖРА-ОРЗ) төмендеу. ЖІА негізінде бактериялар қоздырады (шигеллалар, салмонеллалар, вибриондар т.б.), бірақ ішек инфекциялардың 80%-ның қоздырғыштары анықталмай қалып отырады. Міне, осындай жағдайдың көпшілігінде вирустар себепкер болады. ЖІА-ның вирустық табиғаты өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап жан-жақты зерттеле бастады. Ауру қоздыруда олардың маңызы әртүрлі, жиірек кездесетіні пикорнавирустар.

Пикорнавирустар - РНҚ-ды вирустардың ауқымды тобына жатады. «Пикорнавирус» деген сөздің түсіндірмесі бар: pico- ұсақ, майда, RNA- рибонуклеин қышқылды деген мағына береді. Оларды зерттеуде келесі тарихи жаңалықтар шешуші рөл атқарды:

1909 ж. – сал (полиомиелит) вирусы ашылды;

1948 ж. – Коксаки вирустары;

1951 ж. – ЕСНО вирустары;

1973 ж. – А гепатит вирусы;

1973 ж. – ротавирустар ашылды.

Таксономиясы.

Тұқымдастығы: Picornaviridae (230-дан астам өкілдері бар).

Туыстастығы: Enterovirus (111 сероварианттары бар);

Rhinovirus (105 серотиптері бар);

Aphthavirus (7 серотиптері бар);

Hepatovirus (2 серотипі - адамдарда, 1-маймылдарда) ;

Cardiovirus (2 серотипі бар) ;

Parecovirus, Erbovirus, Kobuvirus - жаңадан ашылған туыстастықтар.

Әрбір туыстастық түрлерден, ал түрлер – серотиптерден тұрады.Туыстастықтарды бір-бірінен ажыратып – анықтау (дифференциациялау) антигендік айырмашылықтарына, ортаның рН-на сезімталдығына, адамдарға патогенділігінің айырмашылығына ж.т.б. қасиеттеріне негізделген.Энтеровирустар адамдарда нерв жүйелерінің және басқа ағзалар мен тіндерде патологиялық үрдістер қоздырады.Кардиовирустар және афтовирустар көбінесе жануарларға патогенді болып келеді.Энтеровирустар құрылымы, химиялық құрамы, физикалық және химиялық факторлардың әсеріне төзімділігі ж.б. қасиеттері бойынша бір-біріне жақын келеді.

Энтеровирустарды келесі белгілері бойынша бір туыстастыққа жатқызады:

мөлшері – 20-30 нм;

геномы – бір жіпшелі фрагменттелмеген (+) РНҚ;

суперкасиды болмайды;

симметриясы куб типтес, капсомерлер саны – 60;

эфирдің әсеріне төзімді (құрамында липидтер жоқ);

Мg⁺⁺ немесе Ca⁺⁺ иондары бар жерде термотөзімділігі күшейеді;

өттің, және де қышқылдардың әсеріне төзімді;

сыртқы ортада төзімді.

Энтеровирустар қоздыратын аурулардың эпидемиологиялық ерекшеліктері:

инфекциялардың айқын маусымдылығы (жазғытұрым - күз);

фекальды-оральды жолмен таралуы;

вирустың ішек жолымен, мұрын-жұтқыншақтан, ликвор және қанмен бөлінуі;

вирустардың сырқын сулардан табылуы;

көбінесе 12 жасқа дейінгі балаларды зақымдауы;

дені сау адамдар арасында тасымалдаушылық болуы.

Құрылымы. Пикорнавирустар (энтеровирустар) қарапайым құрылымды ұсақ вирустарға жатады. Диаметрі 30 нм-дей, вирион массасы 8-9 МД құрайды. Вирион икосаэдрлі капсидтен тұрады, симметриясы куб типтес. Капсид 12 бесбұрыштардан (пентамерлер) тұрады, олардың әрқайсысы өз кезегінде бірнеше ақуыздық суббірліктерден – протомерлерден құралған. Оларды VP₁, VP₂, VP₃ және VP₄ деп белгілейді. Суперкапсиді жоқ. Вирус құрамында көмірсулар және липидтар болмайды, сондықтан олар эфирдің ж.б. май еріткіштердің әсеріне сезімтал емес. VP₁, VP₂, VP₃ – капсидтің сыртқы беткейін құрайды, VP₄ – вирионның ішкі жағының құрамдасы, сондықтан сыртынан ол көрінбейді. Сыртқы қабатының ақуыздары иесі жасушасының рецепторларын танып алуда, жасушаға вирионның жабысуында және жасуша ішінде вириондық РНҚ-ң босанып шығуында рөл атқарады, және де вирустың иммуногендік қасиетін анықтайды (2-сурет).

Геномы VP_g ақуызымен байланысқан, сегменттелмеген (+) РНҚ молекуласынан тұрады. Вириондық РНҚ капсидті алып тастаған жағдайда да өзінің инфекциондық (жұқпалық) қасиетін сақтайды.

Репродукциялануы. Вирус жасуша сыртындағы рецепторлармен өзара әрекеттеседі. Вирус геномы жасуша ішінде эндоцитоз тәсілімен немесе цитоплазмаға геномдық (+) РНҚ-ның инъекциялануы арқылы түседі. Вириондық РНҚ оң жіпшелі РНҚ болатындықтан вирус – спецификалық ақуыздарға тікелей транслирленеді, яғни ақуызды синтездеу үшін вирус геномы информациялық РНҚ (иРНҚ) ретінде пайдаланылады. Трансляциялану процесі кезінде бірегей полипептидті тізбек синтезделеді, сонан соң ол протеазаның әсерінен 4 ақуыздарға (VP₁-VP₄) және РНҚ-тәуелді полимеразаға ыдырайды. Бұл полимераза геномдық оң-жіпшелі РНҚ-нан теріс жіпшелі РНҚ-н (матрица) синтездейді. Оң/теріс жіпшелерден вирус геномы репликацияланады. Жаңадан синтезделген вириондық РНҚ (вРНҚ) капсидке қосылады. Капсидте құрылымдық ақуыздар жинақталады. Содан кейін жаңадан синтезделген вириондар жасушадан лизистену жолымен сыртқа шығады. Жасуша ішінде бір вирионнан 150 000-ға дейін жаңа вириондар синтезделеді. Репликациялану жасушаның цитоплазмасында жүреді және цитопатиялық әсер етумен аяқталады.