16.2.3. Жасушаларда трансформациялық процестер дамуындағы вирустардың рөлі

Вирустық инфекциялардың патогенезінде персистентті инфекциялар дамуымен қатар вирустардың жасушалар трансформациясына қатысуы маңызды проблема болып табылады. Жасушалар трансформациясы – ол жасушаның морфологиясының, биохимиялық және өсу параметрлерінің өзгеруі. Атап айтқанда, жасушалардың трансформациялануы қатерлі ісіктер пайда болуына (бірақ, міндетті түрде емес) әкеледі. ДНҚ құрамды, әрі геномның репликациясы ДНҚ пайда болу сатысынан өтетін РНҚ құрамды вирустардың да жасушалық трансформация қоздыру қабілеттілігі болады. Жасушалардың трнасформациялану процесіне вирустардың араласуы, бірінші кезекте, олардың репродукциялануын табысты ету үшін циклды бір фазасынан басқа фазасына ауыстырып қосу қабілеттілігімен байланысты. Мысалы: үшық вирусы және цитомегаловирус жасушалық циклдың G1 – фазасын S фазасына ауыстырады және бұл процесте вирустық екі ақуыз (vhs және ISP 27) белсенді рөл атқарады. Жасушалық циклдің бір фазасынан екіншісіне ауысуы, және де жасушаның өсуі мен бөлінуі гендермен кодталатын, протоонкогендер деп аталатын, жасушалық ақуыздармен реттеледі. Тиісті жағдай жасалған кезде (мутация, қалыптан асқан экспрессиясы ж.б.) протоонкогендер онкогендерге айналуы мүмкін, олардың жасушаның бақылаусыз пролерифирациясына, яғни трансформациялануына әкеледі. Жасушада онкогендердің белсенділігінің күшеюі (немесе экспрессиясы) екі себепке байланысты болуы мүмкін: экспрессияның қалыпты бақылауның бұзылуы немесе ген құрылымының бұзылуы. Онкогенді ақуыздардың функциясы – олардың жасушада қалай орналасуына байланысты. Онкогенді ақуыздардың бір тобы сигналдық трансдукция процесімен, яғни жасушадан тыс факторлардың жасуша рецепторларымен өзара әрекеттесу кезінде алынған ақпаратты жасуша ядросына тасымалдаумен байланысты. Мұндай ақуыздар жасушалық мембранамен ассоциацияланған немесе цитоплазмада орналасқан. Онкоген – ақуыздардың басқа тобы жасуша ядросында шоғырланаған және жасушалық циклді бақылауға қатысады. Жасушаларда трпансформация қоздыру қабілеттілігі бар РНҚ және ДНҚ құрамды вирустар болады.

РНҚ құрамды вирустардың арасында осындай қабіліттілік ретровирустарға (АИВ – нан басқаларға) тән. Жасушаларды трансформациялау механизміне байланысты ретровирустарды үш топқа бөлуге болады. Бірінші топ үшін вирус геномында онкогеннің болуы (v - onc) шарт. Жорамал бойынша нуклеотидтер реттілігінде минорлық өзгерістері бар жасушалық онкогенге (c - onc) оның гомологиялығы (ұқсастығы) өте жоғары. Вирустық онкогендегі ақуыз функциясын немесе жасушалық орналасуының бұзылуына себепкер болады. Ол трансформациялық процестің басталуы үшін өте маңызды. Өйткені бұл ақуыздар негізінде қосылыстыру (слияния) ақуызына жатады. Ретровирустардың екінші тобы үшін жасушалық трансформациялану механизмі жасушалық онкогенмен қатар хромасомаға вирустық геномның интеграциялануы нәтижесінде, вирустық промотордың әсерінен жасушалық онкогендер экспрессиясының өзгеруімен байланысты. Ал, ретровирустардың үшінші тобы үшін жасуша трансформациясы көптеген жасушалық транскрипциялық факторларының өзара әрекеттесу жолымен гендердің транскрипциялануын белсендіру қабілетілігі бар вирустық ақуызының болуымен байланысты.

ДНҚ құрамды вирустар (аденовирустар, полиомавирустар, папиллома вирустар) өздерінің онкогенді ақуыздары және жасуша пролиферациясын реттейтін ақуыздардың өзара әрекеттесу жолымен жасушалар трансформациясын қоздырады.