14.6.3.Актиномицеттер (Actynomyces туыстастығы)

Актиномикоз – жеделдеу немесе созылмалы түрде өтетін, клиникалық көрінісі көп түрлі - іріңдеу, абцесс, жыланкөз түзетін гранулематозды ауру. Адамдармен қатар жануарлар да ауырады. Қоздырғыштары актиномицеттердің түрлері болып табылады. Науқастың диагнозы көп жағдайда кешіктіріліп қойылады.

Дертке ең бірінші болып 1845 жылы B. Langenbek сипаттама берген. Кейінірек 1877 жылы неміс ветеринары Otto Bollinger ірі қара малда ісік тәріздес зақымдануларда кристалл сияқты дәнді бөлшектерді тапқан, осыған байланысты оларды друзалар деп атаған. «Актиномикоз» (сәулеленген саңырауқұлақтар) терминін неміс ботанигі Carl O^’ Harz (1877ж) грануладағы жіпшелерінің саңырауқұлақтардың мицелилері тәріздес сәулеленіп таралуына қарап ұсынған.

Таксономиясы. Қоздырғыштардың басым көпшілігі Actynomyces туыстастығына жатады ең жиі кездесетіні анаэробты түрі - A.israelii, кейбір түрлері Propionobacterium немесе Bifidobacterium туыстастығына жатады. Қалған түрлерінің ішінде жиі кездесетіндері: A.bovis, А.viscosus, A.naeslundii, A.odontolyticus болып табылады (36- сурет)

Морфологиясы мен тинкториалдық қасиеттері. Тармақтары бар жіпшелер мен жіңішке таяқшалар, грамша оң боялады, қозғалмайды. Саңырауқұлақтардан айырмашылығы жасуша қабырғасында хитин немесе целлюлозасы жоқ, қабырғасының құрылымы грам оң бактериялар сияқты. Мицеллиялары қарапайым, жіңішке, тармақталған, тік немесе иілген таяқшалар. Актиномицеттердің ерекше қасиеттері – жақсы дамыған мицеллий түзеді. Мицеллийдің гифалары бөлінбеген. Таяқша пішінді актиномицеттердің ұштары жуандау. Жағындыда жұптасып V, Y- тәрізді немесе қатарласып орналасады. Барлық морфологиялық пішіндері шынайы тармақталуға қабілетті, әсіресе тиогликольді жартылай сұйық қоректік ортада. Грам әдісімен нашар боялады. Жиі - дәнді немесе таспих пішінді. Конидиялары жоқ. Қышқылға тұрақсыз. Типтік өкілі - Actynomyces bovis.

Дақылдылдандыру. Тыныс алуы бойынша – облигатты анаэробтар, факультатитвті анаэробтар, капнофилдер. Баяу өседі (7-10 тәулік). Қанды агарда альфа, бетта, гамма гемолиз береді. Жүрек-ми қосылған агарда, сарысу мен қанмен байытылған орталарда, ашытқы экстракты қосылған орталарда, Сабуро және Чапек орталарында жақсы өседі. Кейбір түрлері мицеллийге ұқсас жіпше микроколониялар түзеді. Екі аптадан кейін S-пішінді, құрғақ, қиқым сияқты колониялар пайда болады. Кейбір штамдардың пигменттері бар. Actynomyces israelii қарапайым қоректік орталарда жақсы өспейді, сарысу, ақуыз қосылған қоректік ортада түссіз, мөлдір, тегіс, қоректік ортамен тығыз байланысқан колониялар түзеді. Пигмент түзбейді. Қанды агарда ақ түсті томпақша колониялар түзеді. Actynomyces odontolyticus қанды агарда қызыл түсті, бетта гемолиз аймағы бар колониялар түзеді.

Ферменттік белсенділігі. Хемоорганотрофтар. Көмірсуларды газсыз, қышқылға дейін ыдыратады (сірке, құмырсқа, сүт, янтарь қышқылына дейін). Индол түзбейді. Түрлік дифференциациясы 14.20- кестеде берілген.

Кесте 14.20.

Актиномицеттердің негізгі дифференциациялық белгілері

Белгілері		Түрі
		А.viscosus		A.naeslundii		A.israelii		A.odontolyticus		A.bovis
Аэробты жағдайда өсуі		+		+		-		+		+
Серологиялық топтары (ИФТ)		В		Е		D		A		F
Коло-ниялары:	тегіс	-	-		-		+		+
	өрмекші тәрізді	+	+		+		-		-
Каталаза		+		-		-		-		-
Уреаза		+		+		-		-		-
Крахмал		-		-		-		-		+
Арабиноза		+		+		+/-		-		?
Инозит		+		+		+		-		?
Ксилоза		-		-		+		-		+/-
Маннит		-		-		+		-		-
Манноза		+		+/-		+		-		?

Антигендік қасиеті. Жасуша қабырғасының түрспецификалық антигендері дифференциациялаушы белгілері болып табылады. ИФТ көмегімен 6 серологиялық топтарға бөлінеді: А, В, С, D, Е, F.

Резистенттілігі. Ауаға түскенде бірден жойылады. Пенициллин, эритромицин, тетрациклин, клиндамицинге сезімтал. Дегенмен, фунгицидтық препараттарға тұрақты. Тәжірибеде кеңінен қолданатын дезинфектанттар мен антисептиктерге сезімтал.

Негізгі мекендейтін ортасы – топырақ. Тұрақты түрде суда, ауада, әртүрлі қоршаған орта объектілерінде, өсімдік, жануарлар және адамдарда табылады. Адам және сүтқоректі жануарлардың ауыз қуысының шырышты қабатында орналасады.

Эпидемиологиясы. Актиномикоздар эпидемиологиясының ерекшеліктері:

Сапроноздар.

Жұқтыру көздері: қоршаған орта объектілері, науқастар мен батериотасымалдаушылар (адамдар мен жануарлар).

Жұғу механизмі: аэрогенді.

Көбінесе таралу механизмі – қарым-қатынастық, жанасу; берілу жолдары – жарақат арқылы. Актиномицеттерді қабылдағыштық шартты-патогенді микроорганизмге сәйкес келеді. Актиномицеттер көп мөлшерде адам ағзасында қалыпты микрофлора құрамында кездесіп отырады, яғни сау адамның ауыз қуысында, ас қорыту жолдарында, қынапта кездеседі. Бұл микроорганизмдер адамдарда тіс кариесі, периодонтит, көз инфекциялары және жатырішілік контрацептивтік заттарды қодлнаған кезде дамитын инфекциялық аурулар және де басқа қабыну үрдістері дамуы кезінде маңызды орын алады.

Патогенезі. Актиномикоз – аэробты және факультативті анаэробты актиномицеттер тудыратын адам және жануарлардың созылмалы оппортунистік инфекциясы. Актиномицеттер ауыз қуысы мен ішектің қалыпты микрофлорасының құрамына кіретіндіктен эндогенді инфекция дамуы мүмкін. Түрлі ағзалар мен тіндерде қабыну ошақтары – актиномалар түзіледі. Актиномаларда актиномицеттердің друзалары табылады. Оппортунистік инфекция тудырады.

Алғашқы актиномицеттік зақымданулар олардың орналасқан жерлерінде пайда бола бастайды. Содан соң біртіндеп тері асты шелмайлар, байланыстырушы тін, лимфа және қан арқылы бүкіл ағзаға тарала бастайды. Міне соның салдарынан ол эндогенді инфекция ретінде дамиды. Бірақ та топырақ, өсімдік және т.б. арқылы ағзаға келіп түсетін экзогенді жолды да ескеру қажет. Аурудың бұл жолмен дамуы үшін ағза бүтіндігі бұзылуы керек (тері, шырышты қабат жарақаты және т.б.).

Клиникалық көріністері. Клиникасы гранулемалық қабынумен сипатталынады, белгілері полиморфты. Орналасуы бойынша мойынды-беттік, торакалді, абдоминалді, зәр шығару-жыныстық, сұйек-буындық, сепсистік ж.т.б. түрлерін ажыратады.

Ең жиі кездесетін түрі жақ-бет және мойын-беттік түрі болып табылады (58-97%). Өкпе актиномикозы оған қарағанда сирегірек кездеседі. Біріншілік және екіншілік зақымдану түрінде пайда болады. Екіншілік түрі мойын-беттік түрінің ұлғайып кетуінің салдарынан диафрагма мен құрсақ қуысының зақыимдануымен көрініс беруі мүмкін. Бастапқы кезде бронхит, интерстициальды пневмония, плеврит сияқты клиникалық көрініс береді. Дами келе үрдіске плевра эмпиемасы,перикардит, көкірек қабырғасының қабынулары қосылады. Ауру ағымы солғын болғандықтан диагноз қою қиындайды.

Актиномикоздың абдоминальды түрінде кіші жамбас қуысы ағзаларының перфорациясы салдарынан дамиды. Ол – аппендикстің жарылуы, ойық жара тесілуі, хирургиялық дивертикулиттер мен басқа да жарақаттық зақымдалулар.

Тіндік актимномикоз кезінде пролиферация дамып, жиектері грануляцияланған көптеген абцестер, іріңді ошақтар мен жылакөздері бар қуыстар пайда болады. Ірің ішінде диаметрі 1мм пішіні, түсі әртүрлі қырыққабатқа ұқсас друзалар табылады, бұлардың диагностикалық маңызы зор. Друзаның жан-жағы полиморфты-ядролы лейкоциттермен қоршалып, грануляциялық тін түзіліп, фиброзды қабаттар пайда бола бастайды.

Иммунитеті. Аз кернеулі, ЖСБТ (ГЗТ) түзіледі. Толығымен зерттелмеген.

Микробиологиялық диагноз қою үшін келесі әдістерді қолданады:

Микроскопиялық әдіс. Зерттеу материалы – қақырық, ликвор, ірің, пунктаттар, тіннің биопсиясы. Бактериоскопиялық әдіс кезінде орталығында пигменттелген дәнді гифалардың жиынтығы бар, шеттерінде колба тәрізді ісінулері бар гифалар көрінеді. Жарақаттан алынған зерттеу затын зат әйнекшесіне қойып бетін жабынды әйнекпен жабады, ұлғайтуын азайтып, конденсорды төмен түсіріп немес метилен көгімен бояп қарайды. Гистологиялық зерттеу затын биопсиялық зерттеуден өткізу де диагноз қоюды оңайлатады. Грам әдісі бойынша споралары қоңыр-аспанкөк түсті, мицеллийлері – аспанкөк түсті, друзалары – ақшыл қызыл түске боялады. Циль-Нильсен әдісі бойынша – споралары қызыл түске боялады.

Бактериологиялық әдіс. Қорытынды диагноз қоздырғышты бөліп алу арқылы қойылады. Қоздырғыштың таза дақылын бөліп алу 14 күннен артық уақыт алуы мүмкін. Қолданылатын қоректік орталар: қантты агар, Сабуро ортасы. Жалпылама қолданатын кесте бойынша таза дақылға идентификациялау жүргізеді. Бөлінген дақылдың актиномицеттерге тән белгілерін анықтайды: сүтті ұйытады және пептонизациялайды. Анаэробты микробтардың бөлінуі актиномикоз диагнозын дәлелдейді.

Серологиялық диагноз қою үшін антилизатпен КБР және ПГАР қолданады.

Аллергиялық сынама актинолизатпен жүргізіледі.

Емдеуі. Пенициллин, эритромицин, тетрациклин, клиндамицинге сезімтал. Дегенмен, фунгицидтық препараттарға тұрақты.

Арнайы алдын алуы қарастырылмаған. Бейспецификалық сақтандыруы адамның иммундық статусын жоғарылатуға бағытталған.