14.3.2. Бруцеллез (сарып) қоздырғыштары

Бруцеллез – Brucella туыстастығына жататын бактериялар тудыратын жұқпалы ауру, ұзаққа созылған дене қызбасы, қимыл-тірек аппараты, жүйке, жүрек-қан тамыр және зәр шығару-жыныс жүйелерінің зақымдануымен сипатталады. Қоздырғыш туыстастығының аталуы 1886 жылы бруцеллез қоздырғышын алғаш рет ашқан ғалым Д. Брюстың атымен байланысты.

Таксономиясы.

Тұқымдастығы: Brucellaсеае.

Туыстастығы: Brucella.

Түрлері: Brucella melitensis, Brucella abortus, Brucella suis, Brucella canis, Brucella ovis, Brucella neotomae.

Морфологиясы және тинкториалдық қасиеттері. Бруцеллалар – ұсақ, грам теріс, сопақша пішінді таяқшалар. Спора түзбейді, талшықтары және капсуласы жоқ. Дегенмен, спецификалық бактериофаг немесе құрамында 10% иммундық сарысуы бар ортада өскенде нәзік капсула түзеді. Морфологиялық қасиеттері бойынша бруцеллалардың 6 түрін бір-бірінен ажырата алмайды, ал жағынды да ретсіз шашырап орналасады.

Дақылдандыру. Бруцеллалар – облигатты аэробтар. Brucella abortus және Brucella ovis өсіру үшін 5-10% көмір қышқыл газын қажет етеді. Оптималды өсу температурасы – 37⁰С, қолайлы орта рН – 6,8-7,2. Бруцеллалар қоректік ортаға талғамды, арнайы қоректік орталарда (бауыр қосқан және т.б.) өседі. Олардың ерекшеліктері – баяу өсуі (2-3 апта ішінде). Сұйық қоректік ортада бруцелалар лайланып тұнба түзеді. Тығыз қоректік орталарда көгілдір сұр түсті, ұсақ, дөңес, мөлдір колониялар түзеді. Гемолиз бермейді, пигмент түзбейді. S-пішіндіден R-пішіндіге қарай диссоциация байқалады. Антибиотиктердің әсерінен L-пішінге ауысады. Тауық эмбрионның сарыуыздық қапшығында жақсы дақылданады.

Ферменттік белсенділігі. Бруцеллалардың биохимиялық белсендігі жоғары емес. Каталаза және оксидазасы бар, нитратты нитритке айналдырады, цитратты утилизацияламайды, күкіртті сутек түзеді.

Антигендік қасиеті. Бруцеллалардың О-антигендері бойынша бірнеше түрі бар, негізгі беткейлік антигендері – А және М. Бұл антигендердің түрге байланысты арнайылығы бар; Brucella melitensis-тің М антигені басым, ал Brucella abortus және Brucella suis-те – А-антигені артығырақ болады. Бруцеллаларда термостабильді Vi- антиген анықталған.

Бруцеллалардың биохимиялық, антигендік қасиеттері бойынша, тионин және фуксин бояулары қосылған қоректік орталарда өсу қабілеті бойынша түр ішінде биоварлары ажыратылады.

Патогенділік факторлары. Бруцеллалар жоғарғы инвазиялық қасиетке ие, эндотоксин және агрессия ферментеріне жататын гиалуронидазаны түзеді. Олардың адгезиялық қасиеттері – сыртқы мембрана ақуыздарымен байланысты. Осымен қатар бруцеллалар аллергендік қасиетке ие.

Резистенттілігі. Бруцеллалар қайнатқанда, дезинфекциялық ертінділер әсерінен тез жойылады, дегенмен төменгі температураға тұрақты (тоңазытылған етте 5 айға дейін, сүт тағамдарында 1,5 айға дейін сақталады). Ылғалды орталарда бруцеллалар 3-4 ай бойы сақталады, сүт тағамдарында – 40-45 күн, суда, топырақта 3-5 айға дейін тіршілік етеді.

Эпидемиологиясы. Бруцеллаларға теңіз шошқалары, ор - қояндар, ақ тышқандар өте сезімтал болып келеді. Бруцеллез (сарып) – зоонозды инфекция; жұқтыру көзі - ірі және ұсақ қара мал, доңыз, сирек жағдайда - еліктер, жылқылар, иттер, мысықтар және тағы басқа жануарлар. Қазақстанда бруцеллездің негізгі жұқтыру көзі – Brucella melitensis бөлетін қойлар, дегенмен сиырлар да жұқтырады (Brucella abortus). Науқас адамдар инфекцияның көзі болмайды. Барлық зооноздарға ұқсас сарыптың жұғу механизмдері және таралу жолдары әртүрлігімен сипатталады. Бруцеллезбен зақымдану сүт, ет тағамдарын қолданғанда болады. Ауру жануарлармен қатынаста болған малшылар, сауыншылар ауырады. Бруцеллез барлық мемлекеттерде таралған. Оқтын-оқтын немесе күрт көбею түрінде ауру негізінде мал-шаруышылық аймақтарында кездеседі.

Патогенезі. Бруцеллалар адам ағзасына тері және шырышты қабат арқылы өтеді, аймақты лимфа түйіндеріне түседі, қанға таралады. Қан айналымымен барлық ішкі ағзаларға тарайды және ретикулярлық эндотелиялды жүйеге енеді (бауыр, көк бауыр, сүйек кемігі). Осы ағзаларда ұзақ сақталып, қайтадан қанға түсуі мүмкін. Бруцеллалар бұзылған уақытта эндотоксин бөлінеді, ол ағзаның жалпы интоксикациясын тудырады. Аурудың патогенезінде организмнің бруцеллалармен сенсибилизациялануы маңызды рөл атқарады.

Клиникалық көріністері. Инкубациялық кезеңі 1-3 аптаға дейін созылады. Дамыған аурудың белгілері әр түрлі. Бруцеллез кезінде ұзақ дене қызбасы, қалтырау, тершеңділік, буындардың ауырсынуы, түсік тастау байқалады. Кейбір жағдайларда радикулиттер және миозиттер пайда болады. Патологиялық процестерге жүрек-қан тамыры, зәр шығару жыныс және басқа жүйелер бұзылыстары қосылады. Ауру созылмалы түрде өтеді.

Иммунитеті. Аурудан соң тұрақсыз, стерилді емес, ұзаққа созылмайтын (6 - 9 айға дейін сақталатын) гуморалды-жасушалық (фагоцитоз, агглютининдер, комплемент байланыстырушы антиденелер және т.б.) иммунитет қалыптасады. Бруцеллезбен ауырған адамдар осы инфекцияға қайтадан шалдығуы мүмкін.

Микробиологиялық диагноз қою. Зерттеуге алынатын материалдар – қан, зәр, сүйек кемігі. Диагноз қою үшін барлық микробиологиялық әдістер қолданылады. Негізгі бактериологиялық әдіс қоздырғыштың туыстастығын ғана емес, инфекция көзін табу үшін түрін де анықтайды. Сонымен қатар, серологиялық әдіс (Райт, Хеддельсон агглютинациялық реакциялары, жанама геммаглютинациялық реакция, комплементті байланыстыру реакциясы және тағы басқалар), тері аллергиялық сынамалар (бруцеллинмен Бюрне сынамасы) қолданылады. Биологиялық әдіс үшін ақ тышқандар және теңіз шошқаларына жұқтырыды.

Бактериологиялық әдіс негізгі және барлық уақытта жүргізіледі, теріс нәтиже инфекцияның толық жоқ екеніне негіз емес. Бруцеллаларды бөліп алу үшін ет-пептонды бауырлы агар, сарысулы - декстрозды және эритрит-агарлар, Мартен және Альбими агарлар, «Д» агарды қолданады. Басқа микрофлоралар өспеу үшін ингибиторлар қосады: генцианвиолет 1:200 000 концентрациясында немесе антибиотиктер (полимиксин В – 6 мкг\л, бацитрацин – 25 мг\л, амфотерицин В – 1 мг\л, циклогексамид – 100 мг\л, D-циклосерин 100 мг\л, налидиксин қышықылы – 5 мг\л, ванкомицин – 20 мг\л). Қызба кезінде аурудан алынған қанның 5 мл екі би фазалы орталарға себеді. Ортаны флаконға қиғаш етіп құяды (30-50 мл) және оның бетіне 25-30 мл сорпа қосады. Бір флаконды СО_2-ның жоғары концентрациясында (5-10%), ал екіншісін қалыпты атмосферада 37⁰С температурада инкубациялайды. 4-ші күні орталарды қарайды.Өсу анықталмағанда бетіне сорпа қосады. Оң нәтижелі болса орта бетінде бруцелла колониялары пайда болады – майда, түссіз, томпақ. Колонияларды жинап алып идентификациялау жүргізеді. Егер бір ай ішінде бруцелла колониясы анықталмаса тығыз қоректік орталарға бақылау үшін себеді.

Биологиялық әдіс бактериологиялық әдіспен бірге жүргізіледі. Салмағы 250-300 грамм болатын теңіз шошқаларына немесе 17-20 грамм салмақты ақ тышқандардың шап аймағына, іш қуысына зерттеу материалын 0,5-1 мл мөлшерде енгізеді. Жануарлардың (шошқаларды - 30-35 тәулік, тышқандарды – 20-25 тәулік өткенде) өлігін ашып зерттейді. Бактериологиялық әдіспен лимфа түйіндерін, бауырды, көк бауырды зерттейді. Себілген орталарды 37⁰С температурада 25-30 тәулік инкубациялайды, 3-4 күн сайын орталарды бақылап қарайды.

Серологиялық әдісте бруцеллез қоздырғыштарының антигендерін анықтау реакциялары қолданады: иммунофлюоресценция реакциясы (ИФР), иммуноферментті талдау (ИФТ), антиденелерді бейтараптау реациясы (АдБР).

Зерттеу материалынан жағынды дайындап ауада кептіріп 30 минут этил спиртында фиксациялайды. Содан кейін препаратқа бруцеллездік люминисцентті сары су тамызады. Препаратты 15-20 минутқа ылғалды камераға қояды, содан кейін ағын сумен 10 минут шаяды және ауада кептіреді. Кепкен препарат бетіне глицерин ерітіндісін (9 бөлік глицерин мен 1 бөлік натрий хлоридімен буферленген изотоникалық ерітінді) тамызып, бетіне жабын шыны жауып люминесцентті микроскопта қарайды. Оң нәтижеде қараңғы немесе қызғылт-сары бетте ашық жасыл боялған жасушалар байқалады.

АдБР - материалды зерттеу алдында 100⁰С температурада 10 минут қыздырады. Реацияны полистиролыды пластинкаларда жүргізеді. Реакция – антиденелердің антигендерді бейтараптап, арнайы антигенмен байланысқан эритроциттердің агглютинациялауын тоқтатуға негізделген.

Бруцеллаларға қарсы арнайы антиденелерді анықтау үшін пластиналық агглютинация реакциясын, көлемді агглютинация реакциясын (Райт), ЖГАР, Роз-Бенгал антигенімен пластиналық агглютинация реакциясын, антиглобулярлы сынама (Кумбс реакциясы), иммундыферментті талдау (ИФТ), жанама иммундыфлюресценция реакциясын (ЖИФР) қолданады.

Пластиналық агглютинация реакциясы (Хеддльсон реакциясы). Бұл реакция өте қарапайым, сезімтал және нәтижесі жедел алынады. Антиген ретінде Хеддльсон және Райт реакцияларына ортақ бруцеллездік диагностикум қолданады. Реакция тазалап жуылған, майсыздандырылған, әрқайсысы 4х4 см көлемінде сызылған, терезелік шыны бетіндегі 5 квадратта жүргізіледі. Бірінші квадратында сол жағында зерттелінетін сарысу номерін жазады, келесі квадратта солдан оңға қарай зерттейтін сарысудың келесі дозаларын 0,04, 0,02, 0,01 және 0,03 мл (сары суды бақылау) тамызады. Сары судың бірінші үш дозасына 0,03 мл-ден антиген қосады. Соңғы дозасына 0,03 мл изотоникалық натрий хлориді ерітіндісін қосады. Таяқшамен сары - суды (минимальды дозасынан бастап) антигенмен абайлап араластырады. Антиген бақылау - 0,03 мл изотоникалық натрий хлориді ерітіндісіне 0,03 мл антиген қосып дайындайды. Сосын шыныны от жалынында қыздырады. Реакция оң нәтижелі болса бірнеше минуттан сарысумен антиген тамшысында агглютинат түйіршіктері пайда болады. Максимальды бақылау уақыты - 8 минут. Реакция нәтижесін қаруланбаған көзбен бақылайды. Оң нәтижеде сарысудың барлық дозасында агглютинация 2+тен төмен емес (ерітіндінің лайлануы басылып түйіршіктер пайда болады – 50% агглютинация).

Пробиркадағы (көлемді) агглютинация реакциясы (Райт) бруцеллезге диагноз қоюдың ең негізгі әдісі. Аурудың жедел және жедел асты түрінде бұл реакцияның маңызы өте зор.

Пробиркаларға изотоникалық натрий хлориді ерітіндісін құяды: біріншісіне – 2,4 мл, қалғанына 0,5 мл-ден. Бірінші пробиркаға 0,1 мл сары су құяды, араластырады, 0,5 мл екінші пробиркаға алып құяды және 0,5 мл-ден әрі қарай титрлейді. Соңғы пробиркадан 0,5 мл-ін дезерітіндісі бар ыдысқа төгеді, осының нәтижесінде 1:25, 1:50, 1:100; 1:200 және т.б. сұйылтулар 0,5 мл көлемде болады. Бірінші пробиркадан 0,5 мл ерітіндіні таза пробиркаға құяды, оған 0,5 мл изотоникалық натрий хлор ерітіндісін қосады (сарысуды 1:50 сұйылтуында бақылау). Диагностикумды 0,03 мл изотоникалық ерітіндімен сұйылтады және 0,5 мл- ден бақылаудан басқасынан барлық пробиркаларға құяды. Диагностикум қосқаннан кейін сұйылту екі еселінеді - 1:50, 1:100; 1:200; 1:400 және т.б. Пробирка ішіндегісін сілкілеп араластырады және термостатқа 37⁰С температурада 18-20 сағат инкубациялайды 1-2 сағат бөлме температурасында ұстайды.

Осымен қатар лайлану стандартын жасайды, ол үшін антигенді екі есе сұйылтады. Ары қарай сұйылту кесте бойыншы жасалды (14.13-кесте).

Кесте 14.13.