20.1.1.1. Ауыз қуысындағы қалыпты микрофлораның қызметі

Ауыз қуысындағы қалыпты микрофлорасы маңызды қызмет (қорғаныштық, бейімделгіш және қорек алмасу механизмдерді бір қалыпта ұстап тұру, организмнің ішкі ортасының қалыптылығын сақтау) атқарады. Ауыз қуысының қалыпты микрофлорасының өкілдері шырышты қабықтар жасушаларының рецепторларымен тығыз байланыста болғандықтан олар ауру туғызатын микробтардың ауыз қуысында қалуына және әрі қарай көбеюіне қарсы тұрады. Бифидо- және лактобактериялардың көп мөлшерде дақылдануы қабілеті олардың ауыздың шырышты қабықтарының микрофлорасының бір бөлігі болуға, экологиялық тосқауыл жасауға, ауру туғызатын бактериялардың адгезиндерінен эпителиоциттердің рецепторларын жауып тұруға мүмкіндік береді.

Қалыпты микрофлораның антагонисттік белсенділігі алуан түрлі грам - оң, грам - теріс микроорганизмдерге және ашытқы текті саңырауқұлақтарға қарсы байқалады. Мысалы үшін, бифидо- және лактобактериялардың антагонисттік қасиеті олардың сүтті ашыту кезінде L-сүт қышқылының және басқа көмірсутегілердің көп мөлшерле жиналуымен, сонымен қатар бактериоциндерді және H₂S өндіруімен байланысты болады. L. caseiнің аса айқын антагонисттік белсенділігі оның дақылданған ортада антибиотикалық әсері бар метаболиттердің пайда болуымен органикалық қышқылдармен ( сүтті, сірке, альфа-кетоглутарлы және кәріптасты), пептидтік қосылыстармен және липофильді субстанциямен байланысты.

Сүт қышқылды бактериялардың арнайы антагонизмі басқа антибиотик тәріздес заттардың өндіруімен байланысты. Мысалы: Streptococcus lactis низин, Streptococcus cremosus - диплококцин, Lactobacllus acidophilus -ацидофилин және лактоцидин, Lactobacillus plantarum - лактолин, Lactobacillus brevis - бревин бөледі.

Қалыпты аутофлораның арқасында В, РР, К, С топтағы витаминдердің эндогенді синтезі жүреді, сонымен қатар тағам арқылы түсетін Д, Е витаминдерінің, фолий және никотин қышқылдарының сіңірілуі жақсарады. Лакто- және бифидофлоралар алмастырылмайтың аминқышқылдарының синтезделуіне қатысып, кальций тұздарының жақсы сіңірілуін қамтамасыз етеді. Табиғи флораның өкілдері тағамдық гистидиннің декарбоксилденуін тежеп, нәтижесінде гистаминнің синтезделуін төмендетеді, сонымен бірге энтеральді тағамтанудың аллергиялық потенциалын түсіреді.

Қалыпты микрофлораның ең басты қызметінің бірі арнайы және арнайы емес, гуморальды және жасушалық иммунитет механизмдерінің жұмыс қалпын реттеу. Бифидобактериялар лимфоидты аппаратты ынталандырады, иммундыглобулиндердің синтезін күшейтеді, пропердиннің және комплементтің мөлшерін көтереді, лизоцимнің белсенділігін жоғарылатады және қан тамырлар-тіндерінің тосқауылдылығын, патогенді және шартты патогенді микроорганизмдердің токсикалық заттарының өткізгіштігін азайтуға әсер етеді, сепсис және бактериямия дамуына кедергі жасайды.

Ауыз қуысының қалыпты микроорганизмдердің тіршілік ету өнімдері сілекей және шырыш бездерінің жұмыс қалпын ұстап тұруға әсер етеді.

20.1.2. Ауыз қуысының микробтарын дақылдандыру ерекшеліктері және оның физиологиялық маңызы

Ауыз қуысы бірнеше микробиоценозды біріктіреді, оларды физико- химиялық көрсеткіштеріне (ортаның рН, температурасы, тағам қалдықтарының бар жоғы, газдардың парциалды қысымы ж.т.б.) және микрофлораның құрамына байланысты ажыратады. Ауыз қуысының негізгі микробтық биотоптары: - ауыз қуысының меншікті шырышты қабығы; сілекей бездерінің ағымдары; қызыл иектер сұйықтығы және қызыл иекке жақын бадамша безінің бөлігі; ауыз қуысының сұйықтығы және тістік таңдақтар.

Шырышты қабықтың бетінде грамтеріс анаэробты және факультативті анаэробты бактериялар, микроаэрофилді стрептококтар мекен етеді. Тіласты орнында, ұрттың ішкі беткі қабатында, ауыз қуысының шырышты қабығының қатпарлы бөлігінде қатан анаэробты коктар (вейлонеллалар, пептострептококтар), лактобактериялар (көбінесе L.salivarius) және көгерткіш стрептококтар (S.mitis,S.hominis), ал S.salivarius әдетте тіл бетінде тіршілік етеді. Жұмсақ және қатты таңдайдың шырышты қабығында, таңдай белдемдерінде, бадамша бездерде әр түрлі бактериялар (стрептококктар, коринебактериялар, нейссериялар, гемофилдер, псевдомонадалар, нокардиялар) және ашытқы тәрізді кандида саңырауқұлақтары мекендейді.

Әдетте сау адамның сілекейлі бездерінің сұйықтығы стерильді болады немесе аз мөлшерде қатан анаэробты бактериялар байқалуы мүмкін (көбінесе вейлонеллалар). Микробтардың аздылығы ферменттердің, лизоцимнің, секреторлы иммунды глобулиндердің бактерицидтік әсерімен байланысты болады.

Қызыл иектер сұйықтығы - қызыл иек бадамшасының аймағында түзілетің транссудат, микробтар ішіне қызыл иек шырышты қабығынан және сілекейден түседі. Микрофлораның басым бөлігің қатан анаэробтар құрайды: бактероидтар (Bacteroides, Porphyromonas, Prevotella туыстастықтарының өкілдері), фузобактериялар, лептотрихиялар, актиномицеттер, спириллдалар, спирохеталар ж.т.б. Қызыл иек сұйықтығында солармен бірге микоплазмалар, ашытқы тәрізді саңырауқұлақтар және қарапайымдылар мекендейді.

Ауыз сұйықтығы көп көлемде орналасқан құлақасты, тіласты және жақасты сілекей бездерінің бөліндісінен тұрады. Ауыз сұйықтығы - ауыз қуысының ең маңызды биотопы. Ауыз сұйықтығының микрофлорасын ауыз қуысының шырышты қабығыныңда мекендейтін, қызыл иек бадамшалары мен қалташаларында және тіс таңдақтарында мекендейтін вейлонеллалар,микроаэрофилді және факультативті анаэробты стрептококтар, вибриондар, псевдомонадалар, спирохеталар, спириллалар және микоплазмалар құрайды. Ауыз сұйықтығында бактериялар сақталып қана қоймай көбейе алады.

Ауыз қуысында микроорганизмдер дақылдану үшін біріншеден шырышты қабығына немесе тіс бетіне орнығуы/адгезиялануы қажет. Адгезияның бірінші кезені гидрофобтылығы жоғары бактерияларда қарқымды жүреді. Мысалы, ауыз стрептококтары тістің бетіне де, шырышты қабығының эпителий жасушаларына да адсорбцияланады. Адгезия үрдісінде фимбриялар мен пилилердің маңызы зор, олар ауыз қуысында мекендейтін көптеген микроорганизмдерде бар және адгезиндер деп аталады. Адгезиндердің құрылыс ерекшеліктері микробтардың ауыз қуысында орналасуын анықтайды. Мысалға, Streptococcus sanqius тістің бетіне ал S. salivaium- шырышты қабығының эпителиялық жасушаларына жабыса алады.

Тістің бетіне бактериялардың жабысуы өте жылдам жүреді. Өз бетімен тістің меншікті эмаліне жабыса алмайтын микроб жасушалары жабысқан бактериялардың үстіне қонып, «жасуша жасушаға» байланысты түзеді. Жіпше тәрізді бактериялардын үстіне жасуша айналасы бойынша коктардын жабысуы «жүгері собығына» ұқсас қабықша пайда болуына әкеледі. Біріккен микробтар ассоциацияларының болуы ауыз қуысының әр-жеріндегі аймақтарында тіршілік ететін микробтардың түр арасында синергисттік және антагонисттік қатынасын тудыра алатын биологиялық ерекшеліктерімен байланысты. Мысалы ауыз стрептококтардың және лактобактериялардың метаболизмі нәтижесінде түзілген сүт қышқылы вейлонеллалармен қуат көзі ретінде пайдаланылады, ол ортаның рН жоғарылауына әкеліп, сонымен бірге тіс жиегіне қарсы әсер көрсетуі мүмкін. Коринебактериялар көптеген басқа бактериялардың өсуіне қажетті К витаминін түзеді, ал ашытқы тәріздес Candida саңырауқұлақтары лактобактериялардың өсуіне қажетті витаминдерді өндіреді. Лактобактериялар зат алмасу барысында сүт қышқылды түзеді, ол ортаны қышқылдайды, нәтижесінде ашытқылардың адгезиялануы және дақылдануы тежеледі, ол көптеген микроорганизмдерге қажетті витаминдердің мөлшерін азайтып олардың өсіп-көбеюін тоқтатуға әкеледі.

Ауыз стрептококтары фузобактериялардың, коринебактериялардың және басқа да бактериялардың антагонистері болып табылады. Бұл антагонизмнің негізінде сүт қышқылының, бактериоциндердің, сутегінің асқын тотығының түзілуі жатады. Ауыз стрептококтарымен түзілетін сүт қышқылы көптеген микроорганиздердің өсуін тоқтатады да лактобактериялардың көбеюіне алып келеді. Коринебактериялар тотығу-тотықсыздану потенциалын төмендетеді, ол факультативті және қатаң анаэробтардың өсуіне қолайлы орта туғызады. Қызыл иектің қалталарында, шырышты қабығының қатпарларында, крипталарында оттегі денгейі өте төмен болғандықтан ол қатаң анаэробтардың (фузобактериялар, бактериодтар, лептотрихиялар, спирохеталар) дамуына қолайлы орта туғызады. 1 мл сілекейде 100 млн дейің анаэробты микроорганизмдер байқалуы мүмкін.

Ауыз қуысының микрофлораның сандық және сапалық құрамына адам пайдаланатын тағамдардың түрлері тікелей әсер етеді: сахарозаның көптігі стрептококтар мен лактобактериялардың үлесінің шектен асуына алып келеді. Тағам өнімдерінің ыдырауы сілекейде және қызыл иектер сұйықтығында көмірсулардың, амин қышқылдарының, витаминдердің және басқа да заттектердің жиналуына алып келеді, бұл заттектерді микроорганизмдер қоректік субстрат ретінде пайдаланады. Бірақ та адам зонд арқылы тамақтанған жағдайда да микроорганизмдер ауыз қуысынан жойылмайды. Ауыз қуысының микрофлорасының құрамы, сонымен бірге басқа да биотоптардың микрофлорасының құрамы, адам организмнің иммундық, гормоналдық, жүйке және басқа да жүйелердің жағдайына байланысты болады. Сонымен қатар кейбір дәрі-дәрмектердің әсерінен, мысалы, антибиотиктердің, микрофлора құрамы өзгереді. Біріккен микробтар ассоциацияларының тұрақтылығы үшін ауыз қуысының гигиеналық жағдайының маңыздылығы жоғары.

Сонымен, ауыз қуысының микрофлорасы аэробтардан, факультативті және қатаң анаэробтардан тұратын, грам - оң және грам - теріс бактериялардың көптеген және бірнеше түрлерінен тұратын күрделі биоценоз. Организмнің даму байысында ауыз қуысындағы жағдайлармен байланысты олардың арасында сәйкестілігі белгілі тепе-теңдік қарым-қатынастар пайда болды. Ауыз қуысында дисбактериоз болудың негізгі себебі - осы қарым-қатынастын бұзылуы, мысалы , антибиотиктерді ретсіз қолданғаннан кейін. Мұндай жағдайда шырышты қабығының «дәрі-дәрмектік» зақымдалуы (стоматиттер, глоситтер, баспа т.с.с.) байқалады. Оларды көбінесе кандида саңырауқұлақтары, энтерококтар, әр-түрлі грам - теріс таяқшалар (протей, ішек таяқшасы ж.б.) қоздырады.