19.4. Кірпікшелілер (Ciliata).

Кірпікшелілер класына жататын қарапайымдылардың 6000 түрі белгілі. Олар анағұрлым күрделі құрылған қарапайымдылар, қозғалыс органоидтары –кірпікшелер- цитоплазманың түк тәрізді өсінділері. Кірпікшелер талшықтарға қарағанда қысқалау, олардың саны өте көп, олар ағзаның бүкіл денесін қаптайды. Кірпікшелілердің екінші ерекшеліктеріне, әр қайсысында екі ядроның –үлкен (макронуклеус) және кіші (микронуклеус) болуы жатады. Кейде бірнеше микронуклеустер болады. Инфузориялардың көбісі теңіз және тұщы суларда, кейбіреулері ылғалды топырақ пен ылғалды құмда тіршілік етеді. Түрдің бірқатары –жануар мен адам паразиттері.

19.4.1. Балантидиаз қоздырғышы

Балантидиаз – қоздырғышы ауыз-нәжіс механизмі арқылы берілетін, тоқ ішектің зақымдалуымен және дизентериға ұқсас белгілері, ұзақ және созылмалы түрде өтуімен сипатталатын зооноздық антропургиялық инвазия. Қазіргі спецификалық әдістермен емделмеген жедел түрлері көп жағдайда өлімге әкеледі.

Таксономиясы. Балантидиаз қоздырғышы – Balantidium coli.Ciliphora типіне, Ciliate класына, Balantidium тұқымдастығына жатады.

Қоздырғыштың сипаттамасы. Balantidium coli (гректің вalantidium-қап), адамдар қарапайымдыларының ішіндегі көлемі ең үлкен өкілі. Паразитті іші өтетін аурудан алғаш рет бөлген швед дәрігері P.Malmsten (1857). Оның патогендік рөлін орыс ғалымы Н.С Соловьев (1901) дәлелдеді. Вегетативтік түрі –созылыңқы, көбінесе жұмыртқа тәрізді. Ұзындығы 30-150 мкм, ені 30-100 мкм. Вегетативтік түрінің үсті қимылдауды қамтамасыз ететін кірпіктерімен жабылған. Әртүрлі тағам бөлшектерімен, ішек бактериялары және саңырауқұлақтармен, қанның элементтерімен қоректенеді, оларды 4-6 кірпіктермен қоршалған жасушалық аузымен (цистостомдар) жұтады. Артқы шетінде анальдық қуысы (цитопрок) болады. Көлденең бөліну әдісімен көбейеді. Вегетативтік түрлері қоршаған ортада біркелкі төзімді, нәжісте 5-6 сағат сақталады, қалың екі қабатты, 50-60 мкм циста құрайды. Цисталары қоршаған ортада өте төзімді: бөлме температурасында, ылғалдылық жеткілікті болса, тіршілік қабілеттілігін 2 айға дейін сақтайды. Карбол қышқылының 5% су ерітіндісінде 3 сағатқа дейін, формалиннің 10% ерітіндісінде-4 сағатқа дейін өмір сүреді. Екі түрі де (цистасы және вегетативтік) құрғаса өледі.

Эпидемиологиясы. Балантидиаз – ішек зоонозы. Табиғи ошағы – үй шошқалары және жабайы қабандар. Шошқалардың инвазия қоздырғышы ретіндегі рөлі олардың организмдерінде 60-80% жағдайларда балантидиялар табылғаннан кейін 1861-1862 жж. анықталды.

Сирек жағдайларда балантидиялар егеуқұйрықтар, иттер, маймылдар организмін мекендейді, олар қоздырғыштардың қосымша көздері бола алады. Мұндай мүмкіндік (өте сирек) ауырған адамда да, егер онымен тығыз жанасса, болуы мүмкін. Бұл жағдайда балантидиялардың аурудан сау адамға берілуі (механизмнің іске асуы) жеке бас гигиенасын сақтамағанда және кеселдің ауыр кезінде болуы мүмкін.

Жұқтыру кезеңі паразитті жұқтырған шошқалар мен жабайы қабандарда бүкіл өмір бойы жалғасуы мүмкін. Шошқалар мен қабандар үшін балантидиялар комменсал болады, ал жас торайлардың ішегін қатты зақымдайды.

Жабайы қабандар инвазияның табиғи ошағы болатындықтан, балантидиаз табиғи-ошақтық аурулардың элементтеріне сәйкес келеді. Эпизоотиялық процеске адамдар қосылса (мысалы, аңшылар), олардың қоздырғышты жұқтыруы әбден мүмкін. Жұқтырған адам аурудың барлық кезеңдерінде балантидияларды нәжіспен сыртқы ортаға шығарып тұрады.

Қоздырғыштың берілу механизмі ауыз-нәжістік; берілу жолдары тағам, су, тұрмыстық заттар арқылы іске асады; берілу факторлары –шошқа нәжістерімен ластанған су, нәжіспен ластанған басқа да объектілер (көкөніс, тағам және т.б), топырақ. Синантроптық шыбындар қосымша берілу факторлары болуы мүмкін. Балантидиаз көбінесе шошқа өсіруші ауыл тұрғындары арасында тіркеледі.

Адамдардың ауруы әдетте бірен –саран болады, дегенмен бұл инвазияның эпидемиялары да байқалады. Балантидиазбен сырқаттанушылықтың ең жоғарғы көрсеткіштері Азия, Еуропа және Америка елдерінде тіркелген. Қазақстанда, Орта Азия республикаларында балантидиаз шошқа өсіретін аймақтарда кездеседі. Ауру өте жиі жағдайда басқа диагноздармен өтуі мүмкін (дизентерия және ішектің басқа жедел инфекциялары). Осы себептен тіркелген сырқттанушылық ауырған дамдардың нақты деңгейін көрсете алмайды.

Патогенезі және клиникалық белгілері:Ас қорыту жолдарына түскен цисталар вегетативтік түрге айналады. Олар соқыр, сигма тәрізді, тоқ ішектерде өсіп-өнеді. Олардың өткен жерінде жара пайда болады. Тін ішіне кірген балантидиялар қан құйылу және некроз ошақтарын тудырады. Некрозға ұшыраған жерде ішек қуысымен байланысқан тесік (жара) қалады. Қосылған екіншілік микрофлоралар перитониттің, аппендицинттің себебі болуы мүмкін.

Аурудың жедел түрінде қызу, қалтырау, лоқсу, құсу, іштің қатты ауыруы, тәулігіне 15-20 рет іш өту байқалады. Нәжіс –сұйық шірік иісті, қан мен шырыш қосындылары бар. Жедел түрі 2 айға дейін созылуы мүмкін, емделмесе , ауру созылмалы түріне ауысып, 5-10 жыл, одан да көбірек уақытқа жалғасады. Бұл жағдай ауық- ауық 2-4 жұмада шиеленісуі мүмкін, ол ішек жұмысының бұзылумен және сауығумаен (3-6 ай) қабаттасуы мүмкін.

Диагноз қою.Эпидемиологиялық анамнездің деректеріне және клиникалық көріністеріне негізделеді. Ректомоноскопия және эндоскопия арқылы жаралар табылса оның маңызы зор. Лабораториялық әдістерден ректомоноскопиялық зерттеу кезінде алынған нәжістерден микроскоп арқылы вегетативтік түрлерін табу бағалы болады. Оларды табу паразиттің үлкен мөлшеріне, қозғалғыштығы мен белгілі түріне байланысты болады. Цисталарды табу өте сирек кездеседі. Кейде оларды Люголь ертіндісімен боялған перпараттарда табуға болады. Дақылды әдістер де (Павлов ортасына жаңа нәжісті себу) қолданылады.

Емдеуі. Амебиаз кезіндегідей тәсілмен жүргізіледі, көбінесе антибиотиктер қолданылады: тетрациклин, окситетрациклин (террамицин), мономицин, ампицилин, меронидазол (трихопол).

Алдын алуы. Инвазия қоздырғышының көзін, берілу жолдары мен факторларын (шошқалар, жабайы қабандар және олрадың нәжістерімен ластанған тағамдар және сулар) уақытында табуға бағытталған. Тұрғындарға жеке бас гигиенасын үйретуге және оны сақтауға ерекше көңіл бөлу керек.

Әр түрлі қоршаған орта объектілерінің балантидиялар цисталарымен ластануына тексеру өткізіледі. Инвазия көзіне (ауруханаға жатқызу, емдеу, диспансерлік бақылау), берілу жолдарын үзуге (күнделікті және қорытынды дезинфекция), жұғу факторларын тазалауға (су, тағамдар, көкөніс және т.б) бағытталған шаралар міндетті түрде өткізіледі.

Алдын алудың маңызды шараларына көңіл бөліп, тұрғындар арасында, әсіресе ауылдық жерлерде, шошқа өсірумен кәсіби айналысатын адамдар, аңшылар, қасапхана және те комбинаттары жұмысшыларының ішінде санитарлық-ағарту жұмысын кең түрде және түсінікті өткізу керек.

20-ТАРАУИнфекциялық және стоматологиялық аурулар кезіндегі ауыз қуысында пайда болатын зақымданулардың микробиологиясы

Кіріспе. Адам ағзасының бейспецификалық резистенттілігін қамту жолдарында, стоматологиялық аурулардың дамуында ауыз қуысы микробиоценозының маңызы зор. Қазіргі таңда тіс жабындының бактериялық микрофлорасы кариесті, гингивит және пародонтит кезіндегі пародонттың зақымдалуын, стоматит, актиномикоз, фузоспирохетоз кезіндегі ауыз қуысының шырышты қабықтарының зақымдалуын тудыратын біріншілік фактор болып қарастырылады. Иммундық тапшылық, дисбиоз болған жағдайларда ауыз қуысының шырышты қабықтарының микрофлорасы кандидоз қоздыруға себепкер болатыны белгілі.

Сонымен қатар, ауыз қуысы аэрогенді, алиментарлық, жанасу жолдарымен жұғатын көптеген инфекция қоздырғыштарының кіру қақпасы болып есептеледі (туберкулез, алапес, күл, кокжөтел, жедел респираторлық вирустық инфекция, ұшық, вирустық гепатит ж.т.б.).

Патологиялық үрдісті немесе ауруды уақтысында анықтау үшін, пациентті дұрыс тексеру, тиімді емдеуді тағайындау, ауру қайталуының алдын алу үшін тіс дәрігері ауыз қуысында кездесетін микробтармен қоздырылған зақымдалулардың этиологиясын, патогенезін, клиникалық көріністерін білуге міндетті. Сонымен қатар, микробтық зақымданулар туралы білімдер биологиялық қауіпсіздік ережелерін тиімді пайдалану үшін тіс дәрігерге өте қажет. Дезинфекциялық – стерилизациялық режим мен биологиялық қауіпсіздіктің ережелерін бұзатын біліктілігі төмен тіс дәрігер стоматологиялық жәрдем көрсеткен кезде өзіне және пациентке инфекциялық ауруды (мерез, туберкулез, вирустық гепатит, АИВ инфекциясы, герпес ж.т.б.) жұқтыруы мүмкін, нәтижесінде инфекциялардың адам арасында тарауы мүмкін.

Ұсынылып отырған оқулықта ауыз қуысының қалыпты микрофлорасы туралы, патогенді және шартты патогенді микроорганизмдердің стоматологиялық аурулар дамуында маңызы туралы, адамдар арасында кең таралған бактериялық, вирустық және саңырауқұлақтық инфекциялық аурулар кезінде ауыз қуысында пайда болатын көріністер және олардың патогенезі туралы ақпараттар енгізілген. Сонымен қатар осы ауруларды емдеу және алдын алу жолында пайдаланылатын микробтарға қарсы (антибиотиктер, антисептиктер) және биологиялық препараттар бойынша ұсыныстар берілген. Приондық аурулардың стоматологиялық емшаралар кезінде жұғу мүмкіншілігі туралы мәліметтер беріліп отыр.