17.2.3. Поксвирустар

Поксвирустар – адамдарда көбінесе шешек (ағыл.: рох – шешек) қоздыратын, ДНҚ-геномды, мөлшері өте ірі вирустар.

Poxviridae тұқымдастығына 2 тұқымдастықшалар кіреді – омыртқалылар шешегінің вирустары және жәндіктер шешегінің вирустары. Адамдарда патологиялық процестер қоздыруда рөл атқаратындарға нағыз шешек, жұқпалы моллюска, вакциналық немесе сиыр шешегінің және маймыл шешегінің вирустары жатады.

Таксономиясы.

Тұқымдастығы– Роxviridae

Тұқымдастықшасы :[Chordopoxvirinae]

Туыстастығы : Orthopoxvirus ( нағызшешек және вакциналық шешек вирустары)

Parapoxvirus (паравакцина вирусы)

Avipoxvirus ( тауық шешегінің вирусы)

Capripoxvirus (қойлар шешегінің вирусы)

Leporipoxvirus (миксома вирусы)

Suipoxvirus ( шошқа шешегінің вирусы)

Molluscipoxvirus (жұқпалы моллюска вирусы)

Vatapoxvirus ( яба-маймыл ісігінің вирусы)

17.2.3.1. Нағыз немесе қорасан шешегінің вирусы

Нағыз шешек (variola vera) немесе қорасан шешек – адам ағзасының жалпы улануымен, дене қызбасымен сипатталатын, теріде және шырышты қабаттарда іріңді-папулалы бөртпелер пайда болатын аса қауіпті, карантиндік антропонозды вирустық инфекция. Шешек ауруы ерте заманнан бері белгілі адамдардың жұқпалы індеті.

1892 жылы Г.Гварниери науқастың іріңді бөртпесінен алынған затты қояндардың көзіне жұқтырып, көздің мүйізді қабатының жасушаларында ядросының қасында қосындылар (Гвариери денешіктері) пайда болатынын анықтаған. 1906 жылы Э.Пашен ерекше бояу әдісін пайдаланып шешектік іріңді бөртпенің сұйықтығынан вирустық бөлшектер (Пашен денешіктері) тапты. Қазіргі кезде қолданылатын әдістердің көмегімен шешек вирустарының құрылымы жан-жақты зерттелген.

Құрылымы. Шешек қоздырғышы ең ірі вирустар (250-400 нм), пішіні – бұрыштары жұмырланған кірпіш тәріздес. Вирионының құрылысы – өте күрделі. Вирионның ортасында гантель тәріздес жүрекшесі орналасқан, ол ақуыздық капсидпен қоршалған. Жүрекшесі ДНҚ-нан және ішкі ақуыздан тұрады, өте нәзік мембранамен қоршалған. Жүрекшенің ортасына таман екі латеральды (бүйірлік) денешіктер тіркескен, олардың функциясы белгісіз. Вирионның сыртқы қабықшасының құрамында липидтер және өсінді тәрізді шығып тұратын түтікше пішінді ақуыздық құрылымдар бар.Геномы – екі жіпшелі сызықша ДНҚ. Вирион құрамында 30 ақуыздар болады, олардың 10-нан астамы нуклеин қышқылдарының синтезделуін күшейтетін ферменттер (ДНҚ-тәуелді РНК полимераза, ДНҚ–аза және т.б.)

Дақылдандыру. Поксвирустар жалпы вирустар сияқты нағыз паразиттер болғандықтан жасанды қоректік орталарда өсіп-өнбейді. Сондықтан оларды тауық эмбрионының хорионаллонтоисты қабықшасына (вирус өсіп көбейсе – ақ түйіндақтар пайда болады) және жасуша дақылдарына жұқтыру (Гварниери денешіктері анықталады) арқылы дақылдандырады.

Антигендері. Тұқымдастықтың бәріне ортақ нуклеопротеиндік антиген–NP вирионның жүрекшесімен байланысты. Сыртқы қабатының құрамында протективті антиген болып табылатын гликозирленген ақуыздар болады. Олар – вирустық гемагглютинин, және де термолабильді, термостабильді және ерітілгіш антигендер.

Репродукциялануы. Жасушалардың цитоплазмасында атқарылады. Вирус вирионы жасушаға фагоциттік вакуольдің көмегімен енеді. Вакуоль ішінде вирион сыртқы мембранасынан арылады. Содан кейін, вирус ферменттерінің көмегімен ертелік гендер транскрипцияланады. Ертелік ферменттерді («ақуызды шешіндіретін», жүрекше мембранасын жоятын және цитоплазмада вирустық ДНҚ-н босататын) және геномды реплицирлейтін вирустық ДНҚ-полимеразаны кодтайтын иРНҚ пайда болады. Содан кейінгі транскрипциялану нәтижесінде ДНҚ және вирус ақуыздары нәзік мембранамен қоршалған жүрекшеге жиналады. Пайда болған вириондар Гольджи аппаратының модифицирленген мембраналарымен қоршалады. Сыртқы мембрана жүрекшені, латеральдық (бүйірлік) денешіктерді және ферменттерді қоршайды. Вириондар плазматикалық мембрана арқылы бүршіктенеді де, жасуша лизистенгенде сыртқа шығады.

Басқа ДНҚ-құрамды вирустарға қарағанда поксвирустардың репродукциялануы өте ерекше, өйткені өсіп-өнудің толық циклы Гварниери қосындысы пайда болатын цитоплазмада өтеді. Нәтижесінде поксвирустар иРНҚ және де ДНҚ-ын синтездеуге қажетті ферменттерді өзі кодтауы керек, ал басқа ДНҚ-құрамды вирустар оларды иесінің жасушаларынан алады.

Резистенттілігі. Шешек вирустары құрғатуға, және төменгі температураның әсеріне төзімді, эфирдің әсеріне сезімтал емес. Ұзақ уақыт шешектік бөртпелердің қабықшаларында сақталады. Хлорамин ерітіндісімен өңдегенде бірнеше сағаттан кейін өледі, 60˚C температурада – 15 мин. кейін, 50˚C температура әсерінен – 30 мин. кейін жұқпалық белсендігін жояды.

Эпидемиологиясы. Инфекция көзі – аурудың барлық кезеңдеріндегі науқас адамдар. Аурудың алғашқы 8-10 тәулігінде (бөртпе шыққаннан кейінгі) науқас өте қауіпті жұқтырушы болып табылады. Инфекция ауалы-тамшылы жолмен және тұрмыстық заттармен, науқастың киімдерімен жанасқанда жұғады. Бұрынғы кездерде көптеген елдерде шешек індеті пандемия қоздырып отырған, адмзат бұл инфекциядан көп зардап шеккен. 1967 жылы ДДҰ шешек ауруын жою туралы жоспар жасап, іс жүзінде шаралар жүргізудің нәтижесінде шешек ауруы жер шарында жойылды. Сондықтан, шешек ауруына қарсы міндетті түрде егу қазіргі кезде тоқтатылған.

Патогенезі және клиникалық көріністері. Вирус организмге жоғарғы тыныс алу жолдарының шырышты қабаты арқылы еніп, регионарлық лимфа түйіндерінде шоғырланады. Біріншілік репродукцияланудан кейін қанға түсіп, барлық ағзаларға тарайды және лимфоидты тіндердің жасушаларында шоғырланады, сол жерде вирустың екіншілік репродукциялануы жүреді. Вирус аурудың алғашқы күндерінде ғана қанмен бөлінеді. Қандағы вирус эпидермис жасушаларына енгеннен кейін теріде тиісті көріністер байқалады, яғни екіншілік вирусемия тері және шырышты қабаттарда әртүрлі зақымданулар қоздырады. Алғашында түйіншек (папула) пайда болады, кейіннен сулы бөртпеге (везикула), одан кейін іріңді бөртпеге (пустула) айналады, өйткені шешек вирусына дермотроптық қасиет тән.

Тиісті клиникалық көріністер (бас ауыруы, дене қызбасы, бұлшық еттерінің ауыруы, ОЖЖ зақымдануы) қанталау (геморрагия), ісіну және өлі еттену (некроз) байқалатын көптеген зақымдану ошақтарының қалыптасуымен және тіндердің өлі еттенуі нәтижесінде пайда болған пирогендік өнімдердің организмге сіңіп жайылуымен (резорбциялануымен) байланысты. Іріңді бөртпелердің орнында тері өлі еттенеді, яғни некроз дамиды да, ауырып тұрғаннан кейін сол жерлерде тыртық пайда болады. Зақымданған тері жасушаларында цитоплазматикалық арнайы қосындылар – Гварниери денешіктері пайда бола бастайды.

Жасырын кезеңінің ұзақтығы 5-15 тәулік,дегенмен жанасу жолымен жұққанда бұл кезең қысқалау болуы мүмкін.Шешек ауруының клиникасы төрт сатыдан тұрады:алғашқы белгілерінің пайда болу сатысы (2-4 тәулік), бөртпе шығу (4-5 тәулік), олардың іріңдеуі (7-10 тәулік) және айығу (20-30 тәулік) сатылары.

Аурудың көрініс беру сипатына қарай шешектің өте ауыр түрін (геморрагиялық немесе қарайған қосылысқан шешек-100% өліммен аяқталады),орташа (дискреттік шешек) және жеңіл дәрежедегі түрін (бөртпесіз шешек,вариолоид) ажыратады.Атап өту қажет,бөртпе даму кезеңі бірнеше сатыдан өтеді: макула (қызғыш бөртпелер)→папула→күлдіреу(везикула)→ пустула(іріңдіктер). Содан кейін қабыршақ пайда болады да,ол түскеннен кейін тыртық қалады. Алғашқы бөртпе пайда болу мен қабыршақ түсіп қалғанға дейінгі кезең шамамен үш аптаға созылады.

Иммунитеті. Ауырып тұрғаннан кейін тұрақты өмірбақилық иммунитет қалыптасады, ол вирусбейтараптауы антиденелердің,интерферондардың пайда болуына, жасушалық иммунитет факторларының белсенділігінің артуына негізделген.

Микробиологиялық диагноз қою. Зерттеуге алынатын заттар: визикула және пустула бөлінділері,мұрын-жұтқыншақ шайындысы, сілекей, қан, бөртпе қабықшалары, зақымданған ағзаларың тіндері. Диагноз қоюдың тиімді әдістері: а) электронды микроскопта зерттеу; б) жарықтық микроскопта зерттеу (жағынды –бояу –Пашен және Гварниери денешіктерін табу). Гварниери денешіктері ацидофильді оваль пішінді құрылымдар, ядро маңында орналасады және де ол шешек вирусының өсіп-өніп көбейетін орны («фабрикасы») болып табылады. Вирусты бөліп алу (индикациялау): а) тауық эмбрионына жұқтыру- хорион- аллантоисты қабықшасында түйін- дақтар пайда болады; б) жасуша дақылдарына жұқтыру-ЦПӘ, Гварниери денешіктерін табу. Идентификациялау: КБР, ГАТР. Серологиялық диагноз қою: КБР, ГАТР, ИФТ, БР. Жедел диагноз қою: ЭМ, ИФР.

Емдеуі: метисазон,интерферон,адамдардан дайындалған шешекке қарсы иммундыглобулин.

Алдын алуы: Аса қатерлі инфекциялар кезіндегідей шаралар қолданылуы қажет. Шешекке қарсы тірі вакцина қолданылып келді- ол шешекке қарсы тұрақты иммунитет қоздырады. Бұл вакцинаны тауық эмбриондарында дақылдандыру әдісімен дайындалатын. Дәстүрлі түрдегі вакциналардан ( тері бетіне енгізілетін) тиімділігі кем емес ауыз арқылы қабылдайтын, таблетка түрінде шығарылып келді.

Дүние жүзінде шешек ауруы біржола жойылуына байланысты ДДҰ-ның шешімімен 1980 жылдан бастап бұл індетке қарсы міндетті түрде егу тоқтатылды.