17.8.2. Құтыру вирусы

Құтыру вирусы – орталық жүйке жүйесінің нейрондарында қайтымсыз зақымдану туғызып, адамдар мен жануарларда өліммен аяқталатын инфекция қоздырады. 1885 жылы Л. Пастер тәжірибе жүзінде аттенуациялау тәсілімен белгісіз қоздырғыштан антирабикалық (құтыру ауруына қарсы) вакцина алудың негізін қалады. 1892 жылы В. Бабеш және 1903 жылы А. Негри құтырудан өлген жануарлардың бас миының нейрондарынан спецификалық қосындылар (Негри денешіктері) тауып сипаттамасын берген. Құтыру ауруының этиологиясын 1903 жылы П. Ремленже дәлелдеді.

Таксономиясы.Тұқымдастығы: Rhabdoviridae

Туыстастығы : Lyssavirus (грекше: lyssa – құтыру).

Морфологиясы және антигендік құрылымы. Морфологиясы жалпы рабдовирустарға ұқсас(7-сурет). Қоздырғыштың бір ғана антигендік варианты бар. «Фиксацияланған» (virus fixe) және «көшелік немесе жабайы» вирус деп ажыратылады. Л. Пастер зертханалық жануарлардың (қояндардың) миына бірнеше рет қайталап жұқтыру (пассаждау) әдісімен перифериялық нервтерді зақымдамайтын вирустың «фиксацияланған» типін алған. «Көшелік» (жабайы) вирустың ауру қоздырғыш қабілеттілігі бар. «Фиксацияланған» және «көшелік» типтердің антигендері бір-біріне өте ұқсас. РНП – топтықспецификалық антиген, тікенекшелерінің гликопротеині – типтік-спецификалық антиген.

Резистенттілігі. Құтыру вирусы сыртқы орта факторларының әсеріне төзімді емес. Күн сәулесінің және УКС-ің әсерінен, және 80-100 °С-та қыздырғанда жылдам жойылады. Сілтілердің, йод, детергенттер және майеріткіштердің ерітінділері вирустың белсенділігін жылдам тоқтатады. Төменгі температурада (-20, -70 °С) 3-4 айға дейін, жануарлардың өліктерінде де ұзақ уақыт сақталуы мүмкін.

Патогенезі және клиникалық көріністері. Кіру қақпасында вирус бірнеше күндер бойы қалады. Біріншілік репродукциялануы жануар тістеген жердің бұлшықеттік және эндотелиальдық тіндерінде атқарылады, сол жерде бірнеше апта немесе айлар бойы персистенцияланады.

Содан кейін вирус шеткейлік (перифериялық) нервтердің аксондарының бойымен ОЖЖ-нің базальды ганглияларына қарай жылжи бастайды (сағатында 3 мм-ге дейін). Жұлын және бас мидың жасушаларында екіншілік репродукциялану басталады. Ми нейрондарының цитоплпзмасында (гиппокампта) Бабеш-Негри денешіктері табылады. Жасушалар дистрофиялық, қабынулық және дегенеративтік өзгерістерге ұшырайды. Өсіп-өніп көбейген вирус мидан центрден тепкіш (центробежный) нейрондардың бойымен әртүрлі тіндерге, соның ішнде сілекей бездеріне түседі. Ауру басталардан 8 күн бұрын және кесел барысында вирус сілекеймен бөліне бастайды. Адамдарда құтыру ауруының жасырын кезеңі 10 күннен 3 айға дейін, ал кейде 1 жылға дейін созылуы ықтимал, ол зақымданудың сипаты мен қандай жерде жараланғанымен байланысты. Егер де вирус бас, мойын, бет терілерінің жарақаты арқылы енсе жасырын кезеңінің мерзімі қысқа (10-14 күндей), ал аяқ, қол мүшелері тістелгенде – ұзақ (1,5 ай одан да көп) болады. Әсіресе үдемелі түрде аммонов мүйізі мен сопақша мидың нейрондары, және де Пуркинье мишығының тіндері зақымданады.

Мазасыздану (продромальды) кезеңінің негізгі симптомдары: ашушаңдық, ұйқысыздық, гидрофобия, фотофобия, жарақат айналасының сезімталдығының бұзылуы (мысалы, парестезия). Бұлшықеттер тонусының бұзылуы нәтижесінде жұту (алдымен сұйық, кейіннен тығыз тағамдарды) қиындайды, генерализацияланған тырысулар, сандырақтау және кома (ессіз күй) дамиды. Өлім туғызушылық 100 % дейін жетеді. Кейде елермелеу (галлюцинация), ал аурудың соңына таман (аурудың 3-7 күндерінде) салдану (паралич) және сілекей ағу дамиды (тынышты құтыру).

Иммунитеті. Адамдарда құтыру вирусына қарсы салыстырмалы түрде төзімділік болады: қасқырлар тістегенде егілмеген адамдардың ~ 50 %, ал құтырған ит қапқанда ~ 30 % жағдайда ауру дамымайды. Құтырған жануарлар тістеген адамдарға инактивацияланған антирабикалық вакцина еккенде антиденелер, интерферон өндіріле бастайды және жасушалық иммунитет күшейеді.

Микробиологиялық диагноз қою. Зерттеу үшін алынатын заттар: сілекей, қан, жұлын сұйықтығы, секциялық материалдар (мидың, жақасты бездерінің тіндері). Микроскопиялық әдіспен Бабеш-Негри денешіктерін табу. Вирустық нуклеокапсидтер мен қосындылардың шоғырлануынан пайда болған, мөлшері 5-10 мкм, жасуша ядросының маңында орналасқан, айнала шеті тегіс емес денешіктер көрінеді. Тышқандар мен қояндардың миы ішіне жұқтыру (сал болу, өлім туғызу). Серологиялық диагноз қою – БР, ИФР, ИФТ, КБР. Егілген адамдардың қан сарысуындағы вирусқа қарсы антиденелерді КБР, БР, ИФТ көмегімен анықтайды.

Емдеуі және алдын алуы. Ең алдымен тістеген жердің жарақатын антисептиктермен өңдейді. Сілекей тиген жерлерді сабынды – сумен шайып тастайды. Содан кейін құтыруға қарсы вакцинамен және спецификалық иммундыглобулинмен арнайы алдын-алу шараларын жүргізеді.

Құтырған ит қапқан балаға антирабикалық вакцина егуді ең алғашқы рет 1885 жылы Л. Пастер іске асырды. Құтыру ауруына қарсы бірнеше вакцина қолданылады:

● Кокав – дақылдық құрғатылған антирабикалық тірі вакцина (Ресей);

● Рабипур – инактивацияланған вакцина (Германия);

●Рабивак–Внуково 32 (КАВ) – иммунизациялауға арналған дақылдық инактивацияланған құрғақ антирабикалық вакцина (Ресей).