17.1.8. Рабдовирустар

Рабдовирустар (грекше: rhabdos – шыбық, таяқ деген мағына береді) – сүтқоректілерде, балықтарда, жәндіктерде, қарапайымдыларда және өсімдіктерде әртүрлі зақымдану туғызатын, РНҚ – құрамды вирустар, олардың 80-нен астам түрлері белгілі. Rhabdoviridae тұқымдастығы өкілдерінің табиғи иесі кең ауқымды – олар әртүрлі омыртқалы және омыртқасыз жануарларға патогенді. Адамдарға везикулярлы стоматит және құтыру вирустары патогенді болып табылады.

Таксономиясы.

Тұқымдастығы: Rhabdoviridae

Туыстастығы: Vesicоlovirus –везикулярлы Индиана стоматит вирусы;

Lyssavirus – құтыру вирусы;

Ephemerovirus – сиырдың біркүндік қызба вирусы;

Cytorhabdoviru–салатта сарғышнекр қоздыратын вирус;

Nucleorhabdovirus – картопта сарғыш ергежейлік қоздыратын вирус;

Novirhabdovirus – гематопоэздің жұқпалы некрозын қоздыратын вирус.

Құрылымы. Вириондары – оқ (пуля) тәрізді немесе таяқша пішінді, мөлшері 170 х 70 нм. Сыртында екі қабатты липидқұрамды қабықшасы (суперкапсид) болады, одан гликопротеинді тікенекшелер (ұзындығы 5 -10 нм, диаметрі – 3 нм) шығып тұрады. Вирионның ортасында – сыртқы қабатпен матрикстік ақуызбен (М) бөлініп тұратын, симметриясы спираль типті нуклеокапсид (РНП) орналасқан (3-сурет). Геномы – біржіпшелі сызықшалы фрагменттелмеген (-) РНҚ. Вириондарының құрамында бірнеше ақуыздар болады: капсидтік және матрикстік ақуыздар, РНҚ – полимераза және басқа да ферменттер, және де сыртқы қабықшаның тікенек тәрізді өсінділерінің құрамына кіретін гликопротеин (7-сурет).

Антигендері. Нуклеопротеин (NP) – топтықспецификалық антиген ( ИФР, КБР – мен анықталады). Сыртқы қабықшаның гликопротеині – типтік-спецификалық антиген, вирионның жұқпалылығына және гемагглютинациялаушы белсенділігіне жауапты (БР және ГАТР – мен анықталады).

Репродукциялануы жасушаның цитоплазмасында атқарылады. Рабдовирустардың репродукциялануы (-) РНҚ – құрамды вирустардыкіне ұқсас. Рабдовирустар жасуша рецепторларына гликопротеинді тікенекшелерімен байланысады да, эндоцитоз жолымен жасуша ішіне енеді. Содан кейін вирустың қабықшасы лизистенеді, босанған РНП [РНҚ+NP-нуклеопротеин + полимераза ақуыздары [L және NS] немесе нуклеокапсид жасуша цитоплазмасына түседі. РНҚ – полимеразаның көмегімен толықсыз (неполные) оң-жіпшплі РНҚ (вирустық ақуыздардың синтезделуі үшін бес меншікті иРНҚ) және минус геномды РНҚ-ң синтезделуіне матрица болып табылатын, толықты (полные) оң-жіпшелі РНҚ синтезделеді. Рибосомалармен иРНҚ-ң трансляциялануының нәтижесінде пайда болған вирустық ақуыздар Гольджи аппаратында өзгеріске ұшырайды да, жасуша плазмолемасына, яғни қабықшасына қосылады. Геномдық (минус – жіпшелі) РНҚ –ның N, NS, L- ақуыздармен өзара әсерлесуінің нәтижесінде РНП пайда болады. Вирион құрастырылғаннан кейін бүршіктену тәсілімен жасушадан шығады.

17.1.8.1. Везикулярлық стоматит вирусы

Везикулярлық стоматит – везикулярлы (сулы) бөртпелер шығумен сипатталатын, ауыз қуысының, қызыл иектің және жұтқыншақтың шырышты қабаттарында зақымдану қоздыратын жедел вирустық инфекция.

Таксономиясы. Тұқымдастығы: Rhabdoviridae;

Туыстастығы: Vesiculovirus;

Вирусы арбовирустар тобына жатады. Тасымалдаушылары – организмінде вирус өсіп-өніп көбейетін әртүрлі масалар. Везикулярлық стоматит вирусының айырмашылық ерекшелігі – жоғарғы титрде интерферон өндіруді индуцирлеу қабілеттілігі және оған сезімталдығының күшті болуы.

Микробиологиялық диагноз қою. Зерттеуге алынатын зат – везикулалар бөліндісі. Вирусты бөліп алу (индикациялау) – жасуша дақылдарына жұқтыру (ЦПӘ, түйнекдақтар түзуі бойынша анықтау). Идентификациялау және серологиялық диагноз қою – ИФТ, КБР, РИТ, РИФ (төте әдіс).

Емдеуі- симптоматикалық.

Алдын алуы. Жалпы медициналық сақтану шаралары. Спецификалық профилактикасы (вакцина егу) әлі жасалмаған.