Шылаулар

Септеулік шылау: үшін,дейін,жуық,әрі,бірге.

Жалғаулық шылау: ынғайластық(мен,бен,пен,және,әрі,да,те,та,де);

қарсылықты(бірақ,дегенмен,алайда,сонда да,сөйткенмен);

себеп-салдар(өйткені,себебі,сол үшін,сондықтан);

талғаулықты(не,немесе,я,яки,болмаса);

кезектес(кейде,бірде,біресе);

шартты(егер)

демеулік шылау:сұраулық(ма,ме,ба,ба,па,пе);

күшейткіш(ақ,ау,ай,да,де,та,те);

белгісіздік(ау,мыс,міс,кейде);

болымсыздық(түгіл,тұрсын,тұрмақ);

шектік(ғана,тек,ақ);

нақтылау(қой,ғой,ды,ді,ты,ті).

Синтаксистік талдау (Синтаксический разбор) Синтаксистік талдау - сөйлемді, оның мүшелерін, түрлерін, құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сейлемдерді анықтау.  Сөйлемдер грамматикалық негіздер саны бойынша екі топқа бөлінеді: жай (бір грамматикалық негіз) және құрмалас (бірнеше грамматикалық негіздер).  Мұғалім сыныпқа кірді. (Жай сөйлем)  Мұғалім сыныпқа кірді, бірақ оқушылар тұрмады. (Құрмалас сөйлем) 

Жай сөйлемдер айтылу мақсатына қарай 4 топқа бөлінеді:

хабарлы (повествовательные) Қалада жаңбыр жауады. (хабарлы) 

лепті (восклицательные) Қандай ғажап табиғат! (лепті) 

сұраулы (вопросительные) Мынау сенің қаламың ба? (сұраулы) 

бұйрықты (побудительные) Арман, сабаққа барсын! (бұйрықты)  Жай сөйлемдер құрылысына қарай 7 топқа бөлінеді:

жалаң (тек қана бастауыш пен баяндауыштан тұратын сөйлем) - предложение состоит только из подлежащего и сказуемого. Жаңбыр жауады. (жалаң) 

жайылма (тұрлаулы және тұрлаусыз сөйлем мүшелерінен тұрады) - в предложении присутствуют второстепенные члены предложения. Далада жаңбыр жауады. (жайылма) 

жақты (бастауышы бар, кейде айтылмай тұрса да, жақ арқылы табуға болатын сөйлем) - в предложении можно определить лицо, совершившее определенное действие. Ертең мен театрға барамын. (жақты) 

жақсыз (бастауышы жоқ және жақ арқылы табуға болмайтын сөйлемдер) - предложение является безличным.

Осы сабақты оқу керек. (жақсыз) 

толымды (сөйлемде ойға қатысты айтысуға мүшелері түгел жай сөйлемнің түрі) - в предложении есть все 5 членов предложения. Кәлен бір ытқып сыртқа шықты. (толымды) 

толымсыз (айтылуға тиісті тұрлаулы я тұрлаусыз мүшенің бірі түсіп қалған жай сөйлемнің түрі) - в предложении нет хотя бы одного члена предложения. Қазақстан Еуразия құрылығында орналасқан. (толымсыз) 

атаулы (ойды білдірмей, тек соған байланысты заттың құбылыстың, мезгілдің, мекеннің аты аталып көрсетілетін жай сөйлемнің ерекше түрі) - назывное предложение. В предложении присутствует только подлежащее.

Алтын күз. (атаулы)  Құрмалас сөйлемдер 3 топқа бөлінеді:

Салалас (Сложносочинённое предложение)

Сабақтас (Сложноподчинённое предложение)

Аралас (Сложная синтаксическая конструкция)

Салалас құрмалас сөйлемдер

1. Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем  да, де, та, те, және  Мұғалім сыныпқа кірді де, оқушылар тұрды.

2. Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем  бірақ, ал, дегенмен, әйтсе  Мұғалім сыныпқа кірді, бірақ оқушылар тұрмады.

3. Кезектес салалас құрмалас сөйлем  не... не, немесе, әлде, біресе... біресе  Далада біресе жаңбыр жауады, біресе қар жауады.

4. Талғаулы салалас құрмалас сөйлем  не... не, я... я  Дүкенге я мен барамын, я сен барасың.

5. Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем  сондықтан, себебі, өйткені  Мұғалім сыныпқа кірді, сондықтан оқушылар тұрды.

6. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем  сонша, мынау  Менің айтарым сонша, ...

 

Сабақтас құрмалас сөйлемдер

1. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  (-ған, -ген, -қан, -кен) + (-да, -де, -ша, -ше, -ғалы, -гелі)  Мұғалім сыныпқа кіргенде, оқушылар тұрды.

2. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  -са, -се  Мұғалім сыныпқа кірсе, оқушылар тұрады.

3. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  (-са, -се) + (-да, -де, -та, -те)  Мұғалім сыныпқа кірсе де, оқушылар тұрмады.

4. Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  -у + үшін  Балаларды үйрету үшін, Алтынсарин мектептерді ашты..

5. Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  (-ған, -ген, -қан, -кен) + (-дықтан, -діктен)  Мұғалім сыныпқа кіргендіктен, оқушылар тұрды.

6. Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  -ып, -іп, -п; -а, -е, -й  Мұғалім сыныпқа кіріп, оқушылар тұрды.

 

Төл сөз-жазушының сөзіндегі біреудің өзгертілмей берілген сөзі.

Автор сөзі- төл сөздің айналасында берілген жазушының өз сөздері.

Төлеу сөз- жазушының сөзіндегі біреудің өзгертіліп берілген сөз.