Сын есімнің түрлері.
Мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сын есім сапалық сын және қатыстық сын деп аталатын екі топқа бөлінеді.
Сапалық сын есімдер дегеніміз — қосымша формаларсыз-ақ тұрып, лексикалық мағынасы жағынан заттың түрін я түсін (сұр, сары,ақ, қызыл т. б.), сапасын я сипатын (жақсы, жаман, тәуір, нашар т. б.), көлемін, салмағын я аумағын (үлкен, тым ауыр,жеңіл т.б.) білдіретін сөздер.
Қатыстық сын есімдер дегеніміз — жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалатын туынды сын есім сөздер. Мұндай туынды сын есімдер мағына жағынан зат есімдердің әр түрлі қатыстық белгілерін білдіреді. Мысалы: Балалы үй базар, баласыз үй мазар мақал) дегендегі балалы, баласыз деген туынды сын есімдер үйдің баласы барлығын (көптігін) я жоқтығын білдіріп тұр.
Қатыстық сын есімдер белгілі бір заттың, жан-күйдің қарым-қатанасын білдіреді. Мысалы: бойшаң жігіт дегендегі бойшаң адамның бойының ұзындық белгісін білдірсе, тершең адам дегендегі тершең адамның тершеңдік белгісін білдіреді. Сондай-ақ ұшқалақ адам дегендегі ұшқалақ адамның ұшып-қонып тұратын жеңілтектігін білдірсе, байқағыш адам дегендегі байқағыш адамның байқау кабілеті барлығын, я күшті екендігін анғартады. Ал, кешегі жиналыс, күзгі мезгіл дегендердегі кешегі, күзгі қашанғы жиналыс, шай мезгіл екенін анықтайды
Сан Есім
Заттың санын ретін білдіріп Неше? Қанша? сұрақтарына жауап береді. Сан есім түрлері: құрамына қарай:
Дара (простое – один корень) Мысалы: бір, екі, жүз.
Күрделі (сложное – несколько корней) Мысалы: бес мың, он төрт.
тұлғасына қарай:
Негізгі (непроизводное – нет суффикса) Мысалы: бір, екі, елу.
Туынды(производное – есть суффикс) Мысалы: бірінші, біреу, ондай.
мағынасына қарай:
Есептік (количественное) Мысалы: бір, жүз, жиырма мың.
Реттік (порядковое) Мысалы: бірінші, екінші, бесінші.
Жинақтық (собирательное) Мысалы: біреу, екеу,.. жетеу.
Топтау (группирующее) Мысалы: бірден, екіден, он бестен.
Болжалдық (приблизительное)
Мысалы: бірер, ондаған, үш-төрттей.
Бөлшектік (дробное) Мысалы: екіден бір, үш бүтін жүзден он төрт.
Есімдік (Местоимение)
Есім сөздердің орнына қолданылатын сөздерді есімдік деп атаймыз. Есімдік түрлері: құрамына қарай:
Дара (простое – один корень) Мысалы: мен, сен, ол.
Күрделі (сложное – несколько корней) Мысалы: бірнеше, кейбіреу, қай-қайсысы.
тұлғасына қарай:
Негізгі (непроизводное – нет суффикса) Мысалы: бұл, міне.
Туынды(производное – есть суффикс) Мысалы: біреу, мынау, барлық. мағынасына қарай:
Жіктеу (личное) Мысалы: мен, сен, сіз, ол, олар, біз.
Сілтеу (указательное) Мысалы: бұл, сол, мынау, осы, міне, анау.
Сұрау (вопросительное) Мысалы: кім? не? неше? қай? қалай? қашан?
Өздік (возвратное) Мысалы: өз, өзім, өзі.
Белгісіздік (неопределенное) Мысалы: кейбіреу, әлдеқайда, әлдеқандай, әрқалай.
Болымсыздық (отрицательное) Мысалы: ешкім, ешқашан, ешқайда, ешқандай.
Жалпылау (определительное) Мысалы: бәрі, бүкіл, барлық, бүтін, түгел.
Етістік (Глагол)
Заттың іс-әрекетін қимыл білдіріп Не істеді? Не істеп жатыр? Не істейді?сұрақтарына жауап береді. Етістік түрлері: құрамына қарай:
Дара (простое – один корень) Мысалы: сөйле, жаз, әкел.
Күрделі (сложное – несколько корней) Мысалы: бара жатыр, сатып алды.
тұлғасына қарай:
Негізгі (непроизводное – нет суффикса) Мысалы: кел, бар, айт.
Туынды (производное – есть суффикс) Мысалы: амандас, ойнайды.
мағынасына қарай:
Болымды (утвердительное) Мысалы: бар, кел, жаз.
Болымсыз (отрицательное) Мысалы: оқымайды, айтпайды.
Салт (непереходное) Мысалы: тұрады, ойлайды.
Сабақты (переходное) Мысалы: оқыды, көремін.
Етістік шақтары – Времена глаголов.
Осы шақ (настоящее время)
- нақ (Түбір + а, е, й, ып, іп, п + жатыр/отыр/жүр/тұр) + Ж.Ж. Мысалы: оқып жатырмын, бара жатыр.
- ауыспалы (Түбір + а, е, й + Ж.Ж. Мысалы: отырамын.
Келер шақ (будущее время)
- болжалды (Түбір + ар, ер, р + Ж.Ж. Мысалы: барармын.
- мақсатты (Түбір + мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек + шы/ші + Ж.Ж. Мысалы: көрмекшімін.
- ауыспалы (Түбір + а, е, й + Ж.Ж. Мысалы: көрмекшімін.
Өткен шақ (прошедшее время)
- жедел (Түбір + ды/ді, ты/ті + Ж.Ж. Мысалы: жақсы көрдім.
- бұрынғы (Түбір + ған/ген, қан/кен, ып, іп, п + Ж.Ж. Мысалы: барған.
- ауыспалы (Түбір + атын, етін, йтын, йтін + Ж.Ж. Мысалы: келетін.
Етістік райлары – Наклонения глаголов.
Ашық
Бұйрық (повелительное)
I жақ: |
Мен Түбір + айын, ейін |
Біз Түбір + айық, ейік |
II жақ: |
Сен Түбір |
Сендер Түбір + ыңдар, іңдер |
|
Сіз Түбір + ыңыз,іңіз |
Сіздер Түбір + ыңыздар, іңіздер |
III жақ: |
Ол Түбір + сын, сін |
Олар Түбір + сын, сін |
Шартты (условное) Түбір + са/се + Ж.Ж.
Қалау (желательное) ғы/гі, қы/кі + Т.Ж.
Тұйық етістік (Начальная форма глагола): Түбір + У(жұрнақ).
Етіс
Етістер - етістіктен етістік тудыратын, өздерінше морфологиялық және синтаксистік сипаттары басқашалау болып келетін, бір алуан жұрнақтардың жүйесі.
Өздік (возвратный): ын, ін, н Ырықсыз (страдательный): ыл, іл, л
Ортақ (взаимный): ыс, іс, с Өзгелік (побудительный): ғыз/гіз, қыз/кіз, дыр/дір, тыр/тір
Үстеу (Наречие)
Үстеу - қимылдың түрлі белгісін (мезгелін, мекенін, себебін, мақсатын, мөлшерін, амалын) білдіретін сөз табы. Үстеу түрлері: құрамына қарай:
Дара (простое – один корень) Мысалы: ертең.
Күрделі (сложное – несколько корней) Мысалы: бүгін, биыл, таңертең. тұлғасына қарай:
Негізгі (непроизводное – нет суффикса) Мысалы: ерте.
Туынды (производное – есть суффикс) Мысалы: қыстай, осыншама, жемейінше. мағынасына қарай:
Мекен (место) Қайда?
Мезгіл (время) Қашан?
Себеп-салдар (причинно-следствие) Неге? Не себепті? Неліктен?
Қимыл-сын (действие) Қалай? Қалайша?
Мөлшер (размер) Қанша?
Күшейткіш (усиление) Қалай? Қандай?
Мақсат (цель) Қалай? Қандай мақсатпен?
Оқшау сөздер (Обособленные слова)
Оқшау сөздер түрлері: қаратпа сөз, қыстырма сөз және одағай. Біреудің назарын өзіне аударту үшін айтылатын оқшау сөздің бір түрі қаратпа сөз деп аталады. Мысалы: Дәулет, театрға барасың ба? Қыстырма сөз- сөйлемдегі ойға айтушының көзқарасын білдіретін оқшау сөздің бір түрі. ой тәртібін білдіреді |
қуаныш, аяушылық, өкінішті білдіреді |
растау, теріске шығару мағынасын білдіреді |
ойдың кімнен шыққанын білдіреді |
күмәнді ойды білдіреді |
біріншіден, екіншіден, алдымен, ақырында |
бақытына қарай, амал қанша, өкінішке орай |
сөз жоқ, әлбетте, шынында, бәсе |
меніңше, оның айтуынша |
сірә, мүмкін, бәлкім |
Айтушының көңіл-күйін, әр түрлі сезімін, эмоциясын білдіретін оқшау сөздер одағай деп аталады. Оның түрлері:
көңіл-күй: қап, әттеген-ай, бәрекелді шақыру: моһ, кә-кә
жекіру: тәйт, жә таңдану: ах, апыр-ай Мысалы: Апыр-ай, не істеймін енді!