Септуліктер (послеслоги)
Септеуліктер деп объекті мен объектінің не предикаттың арасындағы түрлі грамматикалық қатынастарды білдіру үшін қолданылып, белгілі бір септік жалғауын меңгеріп тұратын көмекші сөздерді айтамыз.
Септеуліктер өздері тіркесетін есімдерге, субстантивтенген өзге де атаушы сөздерге себептік, бағыттық, мақсаттық, көмектік, мезгілдік, қайталау, талғау, үдету, ұқсату сияқты әр қилы грамматикалық мағыналарды жамап тыңғылықтандырып отырады.
Послелоги выражают отношение между предметами и управляют каким-либо падежом именных частей речи. Послелог всегда стоит после управляемого слова и этим отличается от предлогов, которые всегда предшествует словам.
Послелоги сочетаются с существительными, местоимением, причастием и инфинитивом по определенным падежам. Послелоги самостоятельного лексического значения не имеют. Дополнительно усиливают семантико-лексические значения.
Послелоги по своему значению, в основном, соответствуют русским предлогам и многие из них требуют определенных падежей. Они обычно стоят после знаменительных слов, к которым относятся.
Атау септікті меңгеретін септеуліктер |
Үшін, Сайын, Сияқты, Туралы, Арқылы, Бойы, бойымен Шамалы, шақты, қаралы, Ғұрлы (ғұрлым) |
Барыс септікті меңгеретін септеуліктер |
Дейін (шейін), Қарай, таман, Салым, тарта, жуық, таяу |
Шығыс септікті меңгеретін септеуліктер |
Гөрі, Бері, Кейін, Соң, Бұрын, Бетер |
Көмектес септікті меңгеретін септеуліктер |
Қатар, Бірге, Қоса |
Зат Есім Заттың атын білдіріп Кім? Не? сұрақтарына жауап береді.
Зат есім түрлері: құрамына қарай:
Дара (простое – один корень) Мысалы: дала, бас, қалам.
Күрделі (сложное – несколько корней) Мысалы: мекенжай, балабақша.
тұлғасына қарай:
Негізгі (непроизводное – нет суффикса) Мысалы: мектеп, мысық.
Туынды (производное – есть суффикс) Мысалы: әнші, аспаз.
мағынасына қарай:
Жалпы (нарицательное) Мысалы: теледидар, үстел.
Жалқы (собственное) Мысалы: Алматы, Татьяна, Қазақстан.
Деректі (конкретное) Мысалы: үй, өзен, сиыр.
Дерексіз (абстрактное) Мысалы: ақыл, ой, күн.
Жанды (одушевленное) Мысалы: оқушы, мұғалім, адам.
Жансыз (неодушевленное) Мысалы: кілем, тақта, қарындаш.
Зат есімдердің көптік жалғауы – Множественное число существительных. Множественное число существительных в казахском языке образуется при помощи окончаний -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер.
Мысалы: бала-лар, кітап-тар, дерек-тер.
Сын есім
Заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін тағы сондай белгілерін білдіретін сөз табын сын есім дейміз. Сын есім сөздер кандай? қай? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: қызық (кітап), өнерлі (адам), жақсы (хабар), үлгілі (бала), қызыл (қарындаш) т. б.
Сын есім сөздерді зат есіммен байланыстырып тұратын морфологиялық тұлға, арнайы қосымша болмайды.
Сын есім анықтауыш қызметінде тұрғанда ешқашан; тәуелденбейді,- көптелмейді,- септелмейді. Мысалы: Соңғы жылдарда калада әдемі үйлер салына бастады. Мұндай әдемі үйлерді қаланың жеке тұрғындары да, мекемелер де көп салып жатыр деген сөйлемдердегі әдемі сөзі үй деген сөздің сапалық белгісін көрсетіп, зат есіммен қатар айтылып, орын тәртібі арқылы қабыса байланысып тұр. Сонымен қатар, үй сөзі бірінші сөйлемде атау септікте, екінші сөйлем де үй табыс септікте түрленіп айтылған, оның белгісін білдіріп тұрған әдемі (сын есім) сөзі ешқандай морфологиялық өзгеріссіз айтылып тұр.