Құрылыста қолданылатын тау жыныстары

Тау жыныстарының құрылуы жағдайлары едәуір мөлшерде олардың құрылымының ерекшеліктерін белгілейді. Сонымен қатар негізгі қасиеттер құрылымға байланысты, яғни тау жыныстарының құрылыста қолдану аумағына айтарлықтай тәуелді.

Терендегі магмалық тау жыныстары жоғары тығыздықпен аязға төзімділігі және сусорғыштығының аздығымен сипатталады.

Тереңдегі тау жыныстарының негізгі түрлері: гранит, диорит, габбро, лабродорит.

Гранит кварцтан, дала шпатынан (ортоклаз) және слюдадан тұрады. Граниттің түсі оның негізгі құрамдас бөлігі ортоклазға, басқа да минералдардың түсіне байланысты. Граниттің түрі ақ, сұр, сұр қызғылт және қошқыл қызыл болып келеді. Граниттың құрылымы түйіршік-кристалды. Тығыздығы орташа 2700 кг/м³, кеуектігі бар-жоғы -0,5-1,5%, сыққандағы беріктік шегі 100-250 МПа Гранитқа жоғары аязға төзімділік, азғана сусіңгіштік, желге оңай желінбеу, жақсы қашалу, тегістелу және жалтырау тән, алайда морт және отқа төзімсіздігі жоғары емес.

Гранитті ғимараттарды қаптауға, одан жиек тастарын дайындайды, сәкі баспалдақтары және басқа бұйымдар жасалады, беріктігі жоғары бетон жасау үшін гранит қиыршықтарын пайдаланады.

Диорит негізінен дала шпатынан (плагиоклаз) және мүйізге ұқсас қабыршықтардан тұрады. Дориттің түсі қошқыл жасылдан қара жасылға дейін, тығыздығы 2700-2900 кг/м³, қысқандағы беріктік шегі 150-300МПа. Диориттің тұтқырлығы жоғары, соғу мен үйкелуге жақсы төзеді, желге желінуі аз. Жалтырауға жақсы көнеді. Диорит жол жабындысына және қаптауға қолданылады.

Габбро – ең берік және төзімді магмалық тау жынысы. Оның құрамында дала шпаты (плагиоклаз) және қара түсті минералдар (азгит пен оливин). Габброның түсі қарасұр, қара немесе қою жасыл, тығыздығы 2800-3100кг/м³, қысқандағы беріктік шегі 200-350МПа. Габбродан жасалған бұйымдарды жол құрылысында пайдаланады.

Лабрадорит – габброның бір түрі, құрамында дала шпаты мен лабрадора минералы басым. Әсіресе жылтыратқанда көк, жасыл, алтын сары және басқа да сәндік бояумен жарқырайтын лабрадориттер ерекше құнды. Лабрадориттер сәндік қаптау тастар ретінде қолданылады.

Төгілме магмалық тау жыныстарынан құрылыста көп пайдаланатындары порфит, диабаз, базальт. Бұл жыныстардың тығыздығы, беріктігі және басқа қасиеттерінің шегі кең.

Порфирлар ұсақ түйіршікті, теңбілдері болады.

Түсі қызыл қоңырдан сұрға дейін кездеседі. Тығыздығы 2400-2500 кг/м³, қысқандағы беріктік шегі 200-300Мпа. Профирлар жол құрылысында және қаптау плиталар жасау үшін пайдаланады.

Диабаз – габбро тектес тау жынысы оның құрылымы ұсақ кристалды. Оның түсі қою сұрғылт, көбінесе жасыл реңкі басым, тығыздығы 2800-3000кг/м³, қысқандағы беріктік шегі 200-300МПа, жол төсенішін, қиыршық тас алу үшін жақсы материал болып табылады.

Базальт та диабаз сияқты габбро тектес, оның түсі қара сұр, құрылымы жасырын кристалды, жоғары тығыздық және ұзақ мерзімге шыдайды. Базальттың тығыздығы 3300 кг/м³ дейін барады, қысқандағы беріктік шегі кейде 400 МПа-ға дейін жетеді. Базальтты өңдеу қиын, жалтыратуға оңай көнеді. Одан әртүрлі жол материалдарын жасайды.

Кесекті, шөгінді тау жыныстары

(обломочное осадочные г.п.) қоспағандары да (құм мен қиыршық малта тас), біріккендері де (құмтастар,конгломераттар, брекмилер) құрылыста кең қолданылады.

Құм қоспаған әртүрлі жыныстардың ірілігі 14-5мм түйіршіктерінен тұрады.

Құрамы бойынша құм кварцтық, далашпаттық, әктастық пемзалық т.б. болады, ал пайда болуына қарай таулық, өзендік, теңіздік, шағылдық.

Құм майбалшықтар мен бетондарда толтырғыш ретінде қолданылады.

Қиыршық құм тау-тас жыныстарының малта тастары, ірілігі 5-тен 150мм-ге дейін. Қиыршық құмтас бетон толтырғышы ретінде жүреді.

Хемогенды тұнба жыныстары:

доломит, магнезит, гипс, андегрит.

Доломиттен қаптау плиталарын, бетонға қиыршық тас, отқа төзімді материалдар және біріктіргіш заттар (вяжущие вещества).

Магнезит біріктіргіш заттар мен гипстық материалдардың негізгі шикізаты.

Органогендік шөгінді жыныстардан құрылыста әктас, әктасұлутас (известняк-ракушечник), бор, трепал, диатомит пайдаланады.

Әктас – кең тараған кальцит минералынан тұратын жығыс. Әктастың түсі ақ болады да, саз араласқанның түсі сарғылт келеді. Әктас тығыз және кеуекті болады.

Әктастың тығыздығы 1800-2600 кг/м³, қысқандағы беріктік шегі 180МПа.

Әктастың кеуекті түрі – ұлутас. Олардың кеуектігі жоғары, беріктігі мен жылуөткізгіштігі төмен болып келеді де, кесуге қолайлы болып келеді. Ұлутастың тығыздығы 800-1500кг/м³ мен беріктік шегі 1-3МПа. Оларды тұрғын үй қабырғаларын қалауға пайдаланады.

Бор – нашар ұстасқан тау жынысы. Ол бояулар мен замазкаларға қосылады, әк және цемент өндірісінде пайдаланады.

Диатомит пен трепел жылуоқшаулағыш материалдар жасауға, цементке белсенді минералды қоспа ретінде қосылады.

Метаморфтық тау жыныстарынан құрылыста жиі пайдаланатындар гнейстер, мәрмәрлер (мраморы).

Гнейс – кварцтан, дала шпатынан, түсті минералдардан құралып, құрамы жағынан гранитке ұқсас болатын тақтатасты метаморфтық тау жынысы. Сығуға төзімділік шегі 120-140МПа. Ғимараттар іргетасын, тратуар тақталарын дайындауға қолданылады.

Мәрмәр - әктастың не доломитті қайта кристалдануынан түзілетін метаморфтық тау жынысы, біртекті ұсақ түйіршікті құрылыммен, әдемі түрлі-түсті реңкімен және айшықты суретімен ерекшеленеді. Тығыздығы 2650-2900 кг/м³. Мүсін өнерінде және қаптама материалдары ретінде пайдаланады.