6. Антагонизм және симбиоз құбылыстарына сипаттама беріңіз.

Микроорганизмдердің табиғи өмір сүру ортасындағы қарым қатынастарының ішіндегі антагонистік қарым-қатынасты қарастырсақ, антагонистік қарым-қатынас дегеніміз бір микроб түрлерінің екінішісінің дамуын тоқтату немесе жойып жіберу қаблеттілігімен мінезделеді. Бактериялардың және зең саңырауқұлақтарының антагонистік қасиеттеріне 19 ғасырда көптеген ғалымдар көңіл аударған. Бұндай зерттеулер әр түрлі пікірлермен мінезделгені антагонизм ілімін бір жүйеге келтіруге мүмкіндік бермеді, өйткені бұл қасиеттің практикалық қолдануы болмады. И.И. Мечников микробтық антгонизмді дәріптеп оның практикада қолдануын пайымдады. Мечников адамның ерте қартайуының бір салдары, асқан-ішек жолдарындағы бактериялары өмір сүру барысындағы өнімінің уыттылығынан деп, сүтқышқылды таяқшалары бар ашыған тағам пайдалану оларды ортадан жояды деген пікірі микробтық антагонизмнің замануй ғылыми негізі болды.

Антагонизм көптеген микроорганизмдердің арасында кең таралған. Бұл қарым-қатынасты бактерияларда, балдырларда, саңырақұлақтарда және т.б. байқауға болады. Ұрпақтық ерекшелігіне қарай, экологиялық факторларға және дақылдау жағдайына байланысты микроорганизмдер басқа организмдерге қарсы антагонистік қасиет білдіру мүмкін. Антагонизмді тудыратын себеп түрлі болып келеді, ол факторларды бағалау үшін оларды бір топқа біріктіру қажет. Антагонизмнің басты критериясы - организмнің антагонистік қасиетін тударытн себебі, онда бүгінгі күні белгілі микробтық антагонизмнің формаларын екі негізгі топқа бөлуге болады: «пассивті» және «активті».

«Пассивті» антагонизм маңызы бір микроорганизмнің екіншісінің дамуына әсер ету белгілі бір жағдай туындаған кезде ғана туындайды. Бұл жағдайлар зертханалық дақылдау барысында байқалады. Табиғи жағдай көбіне болмайды.

«Активті» антагонизмде бір біріне әсер ету, яғни орта, микроорганизмнің даму барысында бөліген зат алмасу өнімімен байып, дамуын тоқтату немесе жойу жүреді.

«Пассивті» антагонизм. Бұл топқа келесілер жатады:

• Екі микроорганизмнің бір қорек көзіне тәуелділігіне қарай бір ортада өсіру барысындағы антагонизм;

• Еріксіз антагонизм.

Бірінші түрдегі антагонизм бойынша ортада қай микроорганзмнің өсу жылдамдылығы тез жүрсе, сол микроорганизмнің басымдылығы айқын. Егерде бір ортаға бактериямен актиномицетті еккен жағдайда орта заттары екі организмге бірдей қажет, ал ортада олар белгілі бір мөлшерде ғана қолданылған, бактерияның өсу жылдамдығының жоғары екенің айтсақ, онда олар актиномицеттің өсуіне мүмкіндік бермейді. Әйтседе актиномицет бактерияның дамыуын жойу мүмкіндігі болады, егерде олар ортаға спецификалық зат бөлген болса.

Еріксіз антагонизм туралы айтатын болсақ И.И. Мечниковтың ассистенті И.Шиллер 1914 жылы ацидофилді таяқша мен стрепткокктарды сорпада бірге дақылдайтын болса, 18 сағат дақылдаудан кейін стрептококтар қырылып қалады. Оны зерттеу барысы ацидофилді таяқшалар стрептококктарды лизиске ұшырататын бактерицидтік зат бөлуімен байланысты болған. Бұндай бөлу тек сол бактериялар ортада бірге дақылдау барысында ғана жүреді.

«Активті» антагонизм топтамасына келесілер жатады:

• Микробтардың субстрат компоненттерінің пайдалану нәтижесінде органикалық қышқылдар, спирттер немесе басқа зат алмасу өнімдерін құрау нәтижесінде;

• Қоршаған ортаға антибиотикалық заттарды өндіру және бөлу нәтижесінде.

Активті антагонизмге паразитизм және айуандық құбылыстарын жатқызуға болады.

Көптеген микроорганизмдердің эволияциялық даму барысындағы қандай да бір өнім бөлу кезі сол ортадағы жоғарғы концентрациялы заттарға беймделуімен жүреді. Нәтижесінде өзінің химиялық табиғаты әр түрлі өнім оларға өмір сүруіне құрал болып бәсекелестерін тежеп немесе жояды.

Антибиотикалық зат түзілуімен туындаған антагонизм. Бұл антагонизм түрі айқын және кең таралған. Ортада құралған антибиотикалық зат дамуын тежеп немесе толығыменн жояды. Бұл зат антибиотик деп аталған. Микроорганизм әлеміндегі антагонизм құбылыс медицинада және ауылшаруашылығында кең таралған. Тірі микроб-антагонистер медицинада кеңінен қолданады, мысалы дисбактериоз бен кандидоздармен күресуде, сол антибиотиктің қолдану салдарынан туындаған кезінде, инфекциялық аурулармен күресуде.

Микроорганизмдер арасындағы антагонизм ауылшаруашылығында фитопатогенді организмдермен күресуде үлкен роль атқарады. Ал сол фитопатогендердің салдарынан ауылшаруашылық өнімі төмендеп кететіні белгілі.

Симбиоз дегеніміз — әр түрге жата даралардың екі жақты пайдалы бірігіп тіршілік етуі. Жануарлардағы симбиозға мысал – шаян мен актинияның бірігіп тіршілік етуі жатады. Актиния шаянның арқасына бекініп оны атпа жасушаларының көмегімен қорғайды, ал актиния шаяннан қалған тамақ қалдықтарымен қоректенеді және оны қозғалыс құралы ретінде. пайдаланады. Жоғары дәрежеде дамыған симбиозға термиттер мысал бола ал; Олардың ас ңорыту жолдарында талшықтылар кендейді. Термиттер целлюлозаны гидролиздеуші ферменттерінің болмауына қарамай ағашпен қоректен қабілетті. Мұны олардың орнына талшықтылар ж ге асырады. Ал нәтижеде түзілетін қантты термиттер пайдаланады. Термиттер осы ішек фаунасынсыз тіршілік ете алмайды. Өсімдіктердің арасындағы симбиозға жақсы мысал – қыналар. Қыналар, балдырлар мен саңырауқұлақтар - селбесіп тіршілік етуі нәтижесінде түзіледі. Әріптестік бірігіп тіршілік ету. Екі популяция бірлестік түзеді. Бірақ бұл бірлестік міндетті емес. Әр бөлек тіршілік ете алады, бірақ бірігіп тіршілік ету екеуіне де пайдалы. Мысалы, құстардың бірнеше түрінің бірігіп ұя салуы, тырна мен крачка, олардың бірігіп өмір сүруі жауларынан қорғануды жеңілдетеді. Комменсализм (француз тілінен аударғанда commensal — бірге тамақтану). Бір ағза екіншісінің есебінен тіршілік етеді, бірақ оған ешқандай зиян келтірмейді. Комменсализм паразитизмге қарағанда симбиозға жақындау. Мысалы, жабысқақ - балық ірі балыққа бекініп алады да, онымен бірге қозғалады және оның тамағынан қалған заттармен қоректенеді. Жер бетінде мекендейтін қоңыздарда (қиқоңыз, өлексе қоңызы және т.б.) гамазды кенелердің қозғалғыш дернәсілдері кездеседі. Осындай әдіспен олар таралады. Амменсализм (латын тілінен аударғанда mensa тамақ, азық). Бір популяция үшін қолайсыз болып табылатын өзара қатынастар. Мысалы, зең саңырауқұлақтарының бактериялармен қатынасы. Зең саңырауқұлақтары бөліп шығарған антибиотиктер бактерияларды жояды

7.Микробтық антагонизм түрлерін толығымен қарастырыңыз. Микробтық антагонизм туралы жекелей фактілерді біріктіруді И.И. Мечников жүзеге асырды. Ол практикада бұл құбылысты қолдану жолдарын қарастырды. Мечниковтың мерзімнен бұрын ішектің іріңді бактерияларының метаболизмі нәтижесінде пайда болатын метаболиттермен организмнің әрдайым интоксикациялануы салдарынан қартаюы және іріңді бактериялардың тіршілігін тежеу үшін ұйытқы құрамындағы сүтқышқылды таяқшаларды қолдану жөніндегі оқулары қазіргі таңдағы микроорганизмдер антагонизмі жөнінде ғылыми негіз салды.

Антагонизм микроорганизмдердің алуан түрлі топтарының арасында кең таралған құбылыс: бактериялар, актиномицеттер, саңырауқұлақтар, балдырлар және тағы басқа.

Микроорганизмдер тұқымқуалаушылық ерекшеліктеріне, сонымен қатар, әр түрлі экологиялық факторларға және дақылдау жағдайларына тәуелді басқа организмдерге қатысты антагонистік қасиеттер көрсете алады.

Антагонизм құбылысының туындауы әр түрлі себептерге байланысты, осыған орай микробты антагонизмнің екі негізгі формасы бар: «пассивті» және «активті» антагонизм.

«Пассивті» антагонизм дегенімізмикроорганизмніңбасқатүрініңөсуінбелгілібіранықталғанжағдайлардатежеу, кейдесолорганизмдердіңдамуыүшіншектіжағдайлардаөтетін процесс. Бұндайжағдайлармикроорганизмдерді тек лабораториялықжағдайлардадақылдандырукезіндеорыналады.Өсудіңқалыптытабиғижағдайларындабұл антагонизм түрініңболуымүмкінемес.

«Активті» антагонизм дегеніміз – микроорганизм біртүрініңекіншітүрінтежеу (тіршілігін) организмніңдамуыбарысындатүзілетін метаболизм өнімдеріменортаныңбайытылуынәтижесіндежүзегеасатын процесс. Алайда, бұлметаболиттердіңбелгілібірконцентрацияларындапродуценттереркінтүрдедамиалады.

«Пассивті» антагонизм тобынажатқызылады:

1)қоректікзаттардыңбірдейтүрінқажетететінәртүрлітүрлердіңпараллельдітүрдедамуыбайқалатынмикроооргнизмдерәрекеттесуі.

2) еріксіз антагонизм.

Еріксіз антагонизм кезіндеқоректік материал ретіндетіріклеткалардықолданужолыбактериялардыңерімегенкүйдегібелоктықзаттардықабылдаужүйесіменұқсас, яғниқоршағанортағапротеолитикалықферменттердібөлуарқылы.

Еріксіз антагонизм құбылысын Надсон жәнеЖолкевич (1922) Spiariapurpurogenesжәнеашытқылардыбіргеөсіруарқылыбақылады. Бұндайдақылдандырукезіндеашытқыларлитикалыққасиеттергеие пигмент түзуші антагонист әсерінентіршілігінжояды

Еріксіз антагонизм әдісінқолданаотырып Шурыгин (1972) актиномицет Streptmycesaureofaciensжәнеашытқыларарқылыөзініңжаңаантибиотикалықзатынбализдіалды

Микроорганизмдердің «активті» антагонизміәсерініңкелесішарттары бар:

1) субстарттыңжекекомпоненттерінпайдаланунәтижесіндежүзегеасатынорганикалыққышқылдар, спирттержәнебасқа да алмасуөнімдерініңмикробтарментүзілуі;

2) антибиотикалықзаттардыңтүзілуіжәнеқоршағанортағабөлінуі.