2. Personae in mancipio.

1. Były to dzieci sprzedane przez swoich ojców osobom postronnym, ale tylko na terenie państwa, w specyficzny stan zależności. Uprawnienie do sprzedaży wynikało z władzy ojcowskiej.

2. Sprzedany był wobec nabywcy w sytuacji podobnej do niewolnik, zachowywać jednak swoje prawa publiczne i środki ochrony swej godności osobistej.

3. Była to zależność okresowa, cywilne wyzwolenie, przy czym nie obowiązywały znane ograniczenia wyzwoleń.

4. W okresie prawa klasycznego utrzymał się jeden rzeczywisty cel instytucji: w mancipium oddawano dziecko, które wyrządziło szkodę, w trybie tzw. odpowiedzialności noksalnej. Poza tym była to już tylko sprzedaż pozorna , potrzebna do przeprowadzenia adopcji lub emancypacji dziecka.

3. Coloni.

1. Koloni byli to drobni dzierżawcy gruntów rolnych, początkowo wolni, ale w okresie dominatu trwale przytwierdzeni do ziemi.

2. W IV w. n.e. cesarze, dla zabezpieczenia ciągłości uprawy roli i wpływów podatkowych, odebrali kolonom prawo opuszczania uprawianych gruntów, pod groźbą niewoli. W ten sposób koloni zostali dziedzicznie przytwierdzeni do ziemi, stali się servi terrae ipsius, zachowując poza tym wolność i możność udziału w obrocie prawnym. Szczegółowe przepisy prawne regulowały sposoby wejścia w sytuację kolona i wyjścia z tej sytuacji, a także prawa i obowiązki kolonów i właścicieli

3. W okresie dominatu koloni stali się zjawiskiem masowym i w rolnictwie rzymskim byli podstawową siłą produkcyjną.

Status civitatis

1. Pojęcie i znaczenie.

1. Wolni mieszkańcy państwa rzymskiego, zarówno wolnourodzeni, jak i wyzwoleńcy, różnili się z kolei pomiędzy sobą rodzajem swego stanowiska w państwie (status civitatis

2. Obywatele rzymscy byli gospodarzami swego państwa, oni mieli w ręku aparat władzy. Do nich należało sprawowanie urzędów (ius honorum), głosowanie na zgromadzeniach ludowych (ius suffragii), służba w legionach. Przez dłuższy czas, w okresie największej świetności państwa, obywatele rzymscy byli zwolnieni z podatków.

3. Zróżnicowanie sytuacji mieszkańców państwa rzymskiego ze względu na status civitatis pociągało za sobą nie tylko skutki publicznoprawne. Przynależność do poszczególnych kategorii miała również niemałe znaczenie z uwagi na dostęp do urządzeń prawa prywatnego i do procesu cywilnego.

2. Cives Romani.

1. Obywatele rzymscy rządzili się w swoich stosunkach prywatnoprawnych własnym ius civile, stworzonym i przeznaczonym w zasadzie tylko dla nich.

• Tylko obywatel rzymski mógł pozostawać w specyficznym związku małżeńskim typu rzymskiego , być dzierżycielem rzymskiej władzy ojcowskiej, podmiotem własności kwirytarnej.

2. Odnawianie następowało przez urodzenie z rodziców, którzy sami byli obywatelami.

• W stosunku do dzieci urodzonych ze związków mieszanych, np. obywateli i peregrynów, obowiązywały przepisy bardziej skomplikowane aniżeli przy rozstrzyganiu kwestii wolności i niewoli

3. W Rzymie nie uzyskiwało się obywatelstwa przez samo zawarcie małżeństwa z obywatelem, choć związki mieszane były możliwe.

• Dziecko urodzone przez obywatelkę rzymską nie zawsze otrzymywało obywatelstwo rzymskie, mogło też otrzymać status ojca, który był Latynem czy peregrynem.

• Z drugiej strony, dziecko nieobywatelki mogło być od urodzenia obywatelem rzymskim, jeżeli matka żyła z obywatelem rzymskim w związku małżeńskim uznanym przez prawo cywilne.

• Dla tych, którzy nie urodzili się obywatelami rzymskimi, rozmaite drogi otwierały się do tego stanowiska.

4. sami obywatele i to przez prywatne akty wyzwalania niewolników nadawali obywatelstwo

5. Wodzowie republikańscy, senat, a później cesarze nadawali obywatelstwo nie tylko jednostkom (przede wszystkim weteranom, ale nawet całym związkom społecznym, np. gminom. Niewolnicy wyzwoleni w sposób nieformalny stawali się, jak wiadomo, tylko Latynami juniańskimi.

6. W wyniku tzw. wojny ze sprzymierzeńcami zostały wydane dwie ustawy Lex Iulia i lex Plautia Papiria.

• Otwarły one drogę do obywatelstwa rzymskiego wszystkim wolnym mieszkańcom Italii, dotychczasowym Latynom.

• Natomiast peregryni stali się obywatelami na mocy słynnego edyktu, cesarza Karakalli, znanego szerzej pod nazwą Constitutio Antoniniana z 212 r. n.e.25.