Prawo osobowe

I. Osoby i prawo dotyczące osób

1. Pojęcie osoby

1. Osoba fizyczna – odrębny byt człowieka zaczyna się od momentu urodzenia i że skutki prawne wywołuje tylko urodzenia się dziecka żywego.

- Prokulianie – żądali wyraźnego stwierdzenia w postaci krzyku noworodka

- Sabinianie zadowalali się jakimkolwiek innym znakiem

*w razie wątpliwości co do tego, czy płód był żywy, brano pod uwagę jego żywotność . Za żywotne uważano płody co najmniej siedmiomiesięczne.

*za osoby , nie uważano płodów , które nie miały kształtu ludzkiego

2. Od chwili urodzenia zaczynała się zdolność prawa , tylko osób wolnych (obywatele rzymscy i jako osoby sui iuris), nie uważano zaś niewolników.

- osoby alieni iuris miały zdolność prawną ograniczoną, przede wszystkim w sferze stosunków majątkowych.

- Latynowie i peregryni osiągali przez urodzenie zdolność prawną według własnych systemów prawnych.

3. Płód poczęty , ale jeszcze nie urodzony (nasciturus )nie był uważany za odrębną osobę. Jednak mógł uzyskać korzyści majątkowe (tylko korzyści, NIE OBCIĄŻENIA), po zastosowaniu fikcji – „skutki żywego urodzenia rozciągano wstecz, na okres od chwili poczęcia”. Dlatego mógł być skutecznie powołany do dziedziczenia.

4. Osoba fizyczna kończyła się w sposób naturalny ze śmiercią.

- wątpliwości co do faktu i daty śmierci rozstrzygał sędzia w normalnym postępowaniu sądowym.

2. Prawo dotyczące osób

1. „ius, quod ad personas pertinet” – prawo , które dotyczy osób. Sytuację prawną osób przedstawia się w tej księdze na tle ich związków rodzinnych a zatem jest tam prawo rodzinne .

2. „w systemie pandektowym” nastąpił rozdział tych materii:

• Część ogólna : prawo osobowe,

• Prawo rodzinne stanowi jedną z 4 ksiąg szczególnych – obok prawa rzeczowego, obligacyjnego i spadkowego

3. Zdolność prawna. Zdolność do czynności prawnych

Zdolność prawna – (związana z podmiotowością prawną) jest to zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków.

Zdolność do czynności prawnych - zdolność , do tego , aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną lub innych osób.

Zdolność prawna

Osoby fizyczne

1. Caput - status

Caput - pojedyncza osoba , a w szczególności jej sytuacja prawna, tak określana jest w źródłach prawa klasycznego. Na tę sytuację prawną składają się 3 elementy (tzw. status):

• Status libertatis – stan wolności lub niewoli

• Status civitatis – stanowisko w państwie

• Status familiae – stanowisko zajmowane w rodzinie

2. Wolni

Wg Gajusa „wszyscy ludzie albo są wolni, albo są niewolnikami”

1. Najbardziej godny uwagi jest dla Gajusa podział na :

• Wolnych od urodzenia

• „wyzwoleńców” tzw. Byłych niewolników

2. Na sytuację prawną człowieka wolnego miała wpływ cześć obywatelska

3. Niesława – (infamia) – spadała na obywatela bądź to wprost przez samo popełnienie czynu hańbiącego, bądź też przez zasądzenie w powództwie zniesławiającym np. z powodu kradzieży. Dotknięty niesławą doznawał ograniczeń w dziedzinie prawa publicznego, ale także w procesie cywilnym, w prawie familijnym i spadkowym.

4. Turpitudo - ujma na czci obywatelskiej – należało raczej do swobody oceny sędziego.

3. Capitis deminutio maxima

Capitis deminutio – zmiana stanowiska prawnego osoby, jej najwyższym stopniem była utrata wolności c.d. maxima . skutki prawne c.d.m. przyrównywane były śmierci.

4. Postliminium

Niewola – była instytucją iuris gentium , jeńcy wojenni stawali się zawsze niewolnikami.

Jeżli jeniec powrócił z niewoli , jego prawa jako człowieka wolnego odżywały na podstawie tzw. Ius postliminii – „prawa powrotu” do poprzedniego miejsca zamieszkania i do poprzedniej sytuacji prawnej. Uważano , że w czasie nieobecności jeńca jego sytuacja prawna w ojczyźnie pozostawała w zawieszeniu.

Gasły jedynie i wymagały ewentualnego odnowienia stosunki prawne oparte na faktach niemożliwych do pogodzenia z faktem niewoli, a mianowicie małżeństwo i posiadanie.

Jeżeli Rzymianin zmarł w niewoli, na podstawie Lex Cornelia , przyjmowano fikcję, że śmierć nastąpiła w chwili popadnięcia w niewolę.

Niewolnicy

1. Powstanie niewoli

Niewolnicy rekrutowali się głównie z jeńców wojennych i dzieci urodzonych z niewoli.

Jeńcy wojenni stawali się na ogół własnością państwa rzymskiego, ale państwo tylko część z nich zatrzymywało do swej bezpośredniej eksploatacji , przeważnie sprzedawano ich w ręce osób prywatnych.

1. Niewola miała charakter dziedziczny- stan przechodził na dzieci poprzez matkę. Co jeżeli związek był mieszany? Dziecko niewolnicy stawało się niewolnikiem bez względu na to, kto jest jego ojcem. Dziecko kobiety wolnej – było osobą wolną.

2. Płód niewolnicy przypadał właścicielowi niewolnicy i powiększał jego majątek. Po okresach wojen, źródłem „przybywania ” niewolników było właśnie urodzenie w niewoli

3. Możliwości utraty dotychczasowej wolności - w okresie republiki istniała jednak zasada, że dotychczasowy obywatel nie może być niewolnikiem na terenie własnego państwa.

4. Niewolnikiem u wrogów stawał się Rzymianin – jeniec wojenny, ale z zastrzeżeniem tzw. „prawa powrotu”. Sprzedaż niewypłacalnego dłużnika prowadziła do prawdziwej niewoli poza granicą państwa. Do utraty wolności prowadziły też niekiedy przepisy prawa karnego, skazani na ciężkie roboty w kopalniach lub na walkę ze zwierzętami stawali się servi poenae.

5. W prawie prywatnym okresu cesarstwa był ciekawy sposób utraty wolności, a podstawie uchwały senatu z 52 r kobieta wolna , która utrzymywała stosunki z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela , stawała się sama niewolnicą tego właściciela.

- zgodę właściciela na kontynuowanie współżycia wyjednywały niekiedy przez umowę tej treści, że dzieci z tego związku będą niewolnikami i w ten sposób będą powiększać majątek właściciela.

- dopiero Justynian uznał to za „niegodne jego czasów ” i uchyli to.

2. Sytuacja prawna niewolników

- niewolnicy to servus, mancipium hom; kobieta zaś to ancilla .

- właściciel niewolnika to dominus, a jego władza to potestas.

1. Sytuacja prawna niewolnika równała się zeru – dlatego nie może ulec zmniejszeniu. Niewolnicy są po prostu rzeczami.

2. Widać to na przykładzie np. Właściciel miał wobec niewolnika prawo vitae necisque potestas – władza życia i śmierci. Niewolnik był przedmiotem obrotu gospodarczego i prawnego, właściciel mógł go sprzedać, podarować… itd.

3. Związki pomiędzy niewolnikami , nawet jeżeli miały charakter trwały , nie były małżeństwem. Był to contubernium (przebywanie pod wspólnym namiotem) – związki mieszane między niewolnikami i wolnymi.

4. Praktycznie nie mógł mieć własnego majątku, jeżeli coś nabył , to na rzecz swojego pana. Poprzez swoje działanie mógł polepszyć sytuację pana, nie mógł zaś pogarszać, gdyż zobowiązania zaciągnięte dobrowolnie przez niewolnika właściciel nie odpowiadał. Właściciel odpowiadał , za przestępstwa swoich niewolników, ale w dogodnej formie tzw. Odpowiedzialność noksalna.

5. Nie mieli żadnych praw publicznych. W sferze prawa karnego podlegali surowej odpowiedzialności.

6. W przypadku gwałtownej śmierci właściciela podlegali torturom i karze śmierci wszyscy niewolnicy, którzy znajdowali się wtedy w jego domu lub otoczeniu, a nie ratowali go narażając własnego życia.

3. Tendencje do zmian w sytuacji niewolników

- w stosunkach gospodarczych drogą do polepszania sytuacji niewolników stało się peculium - zespół wartości majątkowych, początkowo wydzielony w bydle, który właściciel powierzał niewolnikowi w zarząd, zachowując sobie prawo własności i możliwości każdoczesnej likwidacji. Dzięki temu niewolnicy brali udział w obrocie gospodarczym.

- zobowiązania naturalne – jeżeli zaciągnął niewolnik wyposażony w peculium lub też niewolnik działający z upoważnienia czy w interesie swego pana, to pociągały one za sobą ograniczoną odpowiedzialność właściciela, podobnie jak zobowiązania synów pozostających pod władzą ojcowską.

- w przypadkach granicznych pomiędzy wolnością a niewolą rozstrzygają na rzecz wolności np. matka w okresie od poczęcia do urodzenia choć przez chwilę wolna; dziecko takie rodziło się jako osoba wolna.

4. zakończenie niewoli

1. Na mocy przepisu państwowego Luc z woli właściciela.

2. Dobrowolne wyzwolenie przez właściciela.

3. Porzucenie niewolnika nie oznaczało nadania mu wolności, taki niewolnik stawał się rzeczą niczyją i podlegał zawłaszczeni przez kogokolwiek.

Wyzwoleńcy

1. Przyczyny wyzwoleń

• Kryzys ustroju niewolniczego

• Znamienne dla społeczeństwa rzymskiego były względu prestiżowe łatwo było uzyskać rozgłos , wyzwalając za życia większą partię tanich niewolników

• Względy natury humanitarnej – odgrywały rolę 2- rzędną np. chrześcijaństwo, filozofia stoicka

2. Sposoby wyzwalania

Wyzwolenie to manumissio – „wypuszczenie z ręki” , „uwolnienie od władzy”

I. Wyzwolenia według prawa cywilnego

1. Manumissio vindicta – wyzwolenie dokonywane przez właściciela przed organem władzy państwowe. Akt ten sięgał swoimi początkami okresy wczesnej republiki i przejawiał się w formach procesowych, stąd jego nazwa.

2. Manumissio censu – polegała na wpisie dotychczasowego niewolnika na listę obywateli przy okazji spisu dokonywanego co 5 lat przez cenzorów. W dominacie nie była stosowana

3. Manumissio testamento – nadanie wolności w testamencie, a zarazem po śmierci właściciela. Skutki majątkowe takiej dyspozycji spadały więc na spadkobierców.

• Dyspozycja testamentowa w sprawie wyzwolenia mogła zawierać rozmaitą treść, a zarazem rozmaite ograniczenia. Najkorzystniejsze dla wyzwoleńca było wyzwolenie ,,bezpośrednie”, przy którym właściciel w stanowczej formie nadawał wolność po swojej śmierci. Patronem był wtedy zmarły, a obowiązki wyzwoleńca ograniczały się do uszanowania pamięci zmarłego. Ale i tutaj mogło się kryć niebezpieczeństwo dla wyzwolonego. W taki sposób wyzwalano np. niewolnika, który miał być zarazem dziedzicem zmarłego, a to zdarzało się przede wszystkim przy spadku zadłużonym ponad miarę .

- później zaczęto nakładać na wyzwoleńców testamentowych określone obowiązki wobec spadkobierców i

uzależniano definitywnie uzyskanie wolności od spełnienia tych warunków, np. od zapłacenia sumy

p ieniężnej

Taki „warunkowo wyzwolony” (statuliber) był aż do spełnienia warunku niewolnikiem spadkobiercy.

4. Prawo klasyczne - praktyka nadawania wolności w testamencie w sposób „powierniczy. Sporządzający testament nakładał na osoby obdarowane obowiązek wyzwolenia wskazanych

niewolników. Patronem była w tym przypadku osoba wykonująca polecenie spadkodawcy.

5. Za Konstantyna W. zaczął się chrześcijański sposób wyzwalania przed biskupem i zebraną gminą wyznaniową (manumissio in ecciesia). Także i ten sposób został zrównany w skutkach z poprzednimi sposobami cywilnymi.

II. Wyzwolenia według prawa pretorskiego.

1. Już w czasach republiki zdarzały się częste wyzwolenia nieformalne, np. w gronie przyjaciół albo w liście skierowanym do wyzwolonego. Wyzwolony w taki sposób pozostawał prawnie nadal niewolnikiem, chociaż faktycznie korzystał z wolności . Była to jednak wolność niepewna, zależna od uznania właściciela.

• Otóż tę kategorię osób wzięli najpierw w obronę pretorowie w taki sposób, że odmawiali właścicielom prawa do ponownego wtrącenia nieformalnie wyzwolonych w stan niewoli.

- nowa kategoria „wyzwoleńców prawa pretorskiego”

• Lex Iunia Norbana z 19 r. n.e. - nadała im upośledzone stanowisko Latynów, zwanych odtąd „Latynami juniańskimi” .

- Upośledzenie polegało na tym, że taki Latyn żył jak wolny, ale po śmierci jego majątek wracał do właściciela, który dokonał wyzwolenia, tak jak zwykłe peculium .

- Justynian zniósł kategorię Latynów juniańskich. Wszelkie rodzaje wyzwoleń prowadziły jednolicie do wolności i obywatelstwa.

3. Rozmiary wyzwoleń i ich ograniczenia.

1. Średniozamożne warstwy ludności wolnej, takie jak rzemieślnicy, zarządcy majątków, lekarze,

rekrutowały się przede wszystkim z wyzwoleńców. Niekontrolowany przypływ

nowych obywateli był:

źródłem siły Rzymu

groziło jednak niebezpieczeństwo, że tradycyjny rdzeń ludności rzymsko-italskiej zostanie zmajoryzowany przez żywioły etnicznie i kulturalnie obce

2. Miały temu przeciwdziałać dwie ustawy wydane przez cesarza Augusta :

• Lex Fufia Caninia z 2 r. p.n.e. wprowadziła najpierw ograniczenia wyzwoleń testamentowych. Odtąd można było wyzwolić w testamencie bez ograniczenia tylko jednego lub dwóch swoich

niewolników, po czym już tylko ułamkową część ogółu. Górną granicą dopuszczalnych wyzwoleń w jednym testamencie była liczba stu niewolników.

• Lex Aelia Sentia z 4 r. n.e. dotyczyła wszystkich wyzwoleń, ale wprowadzała ograniczenia innego

rodzaju — nie liczbowe, lecz merytoryczne.

• Wyzwalający musiał mieć co najmniej 20 lat, a więc reprezentować należyte rozeznanie doniosłości swej decyzji,

• wyzwolony natomiast — lat co najmniej 30, a zatem musiał to być niewolnik, który dość długi okres życia spędził już w niewoli.

• Wyjątki od tych wymogów były dopuszczalne, jeżeli zachodziła „słuszna przyczyna”.

• Badaniem tych przyczyn zajmowała się specjalna komisja, w Rzymie złożona z pięciu senatorów i pięciu ekwitów, a więc o składzie wybitnie arystokratycznym.

• Niepożądane było wyzwalanie niewolników, którzy byli poprzednio karani lub używani do igrzysk cyrkowych. Wedle lex Aelia Sentia mogli oni uzyskać tylko status tzw. peregrini dediticii , z następującymi jednak pogorszeniami.

• Takim wyzwoleńcom nie wolno było osiedlać się w Rzymie ani w stumilowym okręgu od Rzymu,

• dostęp do obywatelstwa rzymskiego został dla nich zamknięty na zawsze.

• Był to najgorszy rodzaj wolności znany w państwie rzymskim

• Lex Aelia Sentia pozbawiła wreszcie skutków wyzwolenia dokonane n a szkodę wierzycieli, a także

dokonane przez wyzwoleńca na szkodę patrona, który miał po nim dziedziczyć .

* Obydwie ustawy przetrwały aż do Justyniana, po czym lex Fufia Caninia została uchylona

a z lex Aelia Sentia odpadły granice wieku i dediticia libertas, ostał się jedynie zakaz

wyzwoleń na szkodę wierzycieli.