1. Nazwa.

1. Cognitio extra ordinem oznacza dosłownie „rozpoznanie poza porządkiem”.

3. Rozwój.

1. Trzy główne fazy rozwoju. W okresie pryncypatu proces kognicyjny

2. W okresie dominatu proces kognicyjny, dotąd istotnie „nadzwyczajny”, pozostał jako zwyczajny i jedyny, i to jest druga faza jego rozwoju.

3. Trzecia przypada na okres panowania Justyniana, który tyle reform wprowadził, także do prawa procesowego, że można mówić o „procesie justyniańskim”.

4. Struktura.

Są to przede wszystkim właściwości organizacyjnej natury.

a) jednofazowe postępowanie. Był to proces jednolity, postępowanie odbywało się od początku do końca przed tą samą osobą. Sędzia delegowany wywodził swoje upoważnienie tylko z woli swego mocodawcy, strony na jego powołanie nie miały wpływu, całe postępowanie toczyło się i tutaj przed sędzią delegowanym.

b) Władza sądownicza była ściśle spleciona z władzą administracyjną, sędziami byli urzędnicy, od dominatu ujęci w ścisłe stopnie hierarchii .

c) Sędzia kierował postępowaniem z urzędu i na zasadzie autorytetu. Rola stron uległa odpowiedniej redukcji . Jednakże sędzia był krępowany sztywniejszymi przepisami i nie znaną dawniej kontrolą instancyjną.

d) W praktyce sądowej okresu dominatu uległa zachwianiu dawna zasada jawności postępowania .

Najważniejsze zmiany w postępowaniu i w egzekucji

1. In ius vocatio.

1. W procesie kognicyjnym wezwanie do sądu przechodzi poważną ewolucję; z aktu prywatnego staje się aktem półurzędowym, dokonywanym prywatnie, ale z upoważnienia sądu, ostatecznie jednak utrwala się jako akt pisemny i urzędowy.

2. W V i VI w. powód składał w sądzie pismo procesowe (libellus conventionis). Sędzia po wstępnym zbadaniu dopuszczalności powództwa albo odmawiał ochrony sądowej, albo też zarządzał doręczenie pisma przeciwnikowi.

- Doręczenia dokonywał osobny urzędnik sądowy (exsecutor). - Pozwany, jeżeli nie spełnił żądania od razu, był zobowiązany złożyć w określonym terminie odpowiedź na pismo powoda (libellus contradictionis) i zagwarantować, że stawi się na termin i pozostanie do dyspozycji sądu, aż do końca sprawy (cautio iudicio sisti). To obowiązanie umacniano rozmaicie, w zależności

od pozycji społecznej pozwanego: ludzie majętni i w ogóle wysoko postawieni (ilIus tres) składali tylko przysięgę, od innych żądano poręczycieli.

- Jeżeli nie było zabezpieczenia — exsecutor mógł nawet umieścić pozwanego na czas trwania sporu w więzieniu sądowym. Podobnie zabezpieczano przedmioty sporu przez wzięcie ich w sekwestr urzędowy na czas trwania sporu.

2. Zaoczność.

1. W procesie formułkowym postępowanie zaoczne było możliwe tylko w drugiej fazie procesu, apud iudicem.

2. Stopniowo formowały się zasady tzw. procesu kontumacjalnego , zróżnicowane w zależności od tego, czy nieobecny był powód czy pozwany i od rodzaju powództwa

3. W każdym razie postępowanie toczyło się nawet bez udziału jednej ze stron, sędzia badał dowody takie, jakie były dostępne, i mógł rozstrzygnąć sprawę nawet na rzecz nieobecnego.

3. Litis contestatio.

1. W procesie kognicyjnym zachowała się nazwa tego aktu, ale zmieniło się jego miejsce i zmalało znaczenie.

2. litis contestatio nie mogła kończyć pierwszej fazy; przyjmowano zatem, że dokonuje się już na początku procesu po przedstawieniu sprawy przez p o w o d a (narratio) i po przeciwstawnym głosie pozwanego (contradictio).

3. Doprowadzenie sprawy do litis contestatio nie zamykało już teraz drogi do ponownego powództwa, jeżeli w pierwszym właściwy ce1, nie został osiągnięty.

4. Natomiast litis contestatio pozostała nadal punktem orientacyjnym dla oceny, co należy zasądzić w wyroku.

4. Dowody.

1. Katalog środków dowodowych pozostał właściwie taki sam, jak poprzednio w procesie formułkowym, ale nastąpiły znamienne przesunięcia wagi gatunkowej poszczególnych środków dowodowych.

2. Upowszechnił się bardzo i stopniowo wysunął na pierwsze miejsce dowód z dokumentów, a szczególnie z dokumentów publicznych. Natomiast dowód ze świadków traktowali cesarze ze wzrastającą nieufnością i poddawali go interesującym ograniczeniom. W 334 r. została ostatecznie ugruntowana zasada „jeden świadek, żaden świadek” (testis unus, testis nullus.

3. Rozciągnięcie obowiązku składania świadectwa w procesie cywilnym na wszystkich obywateli , ale stało się to dopiero w prawie justyniańskim.

4. Nadal poważne znaczenie zachowała confessio i przysięga stron (Ius iurandum), ta ostatnia rozpowszechniła się nawet znacznie w cesarstwie chrześcijańskim.

5. W ogólności dawna swoboda sędziego w korzystaniu z materiału dowodowego została w procesie kognicyjnym zacieśniona, nie tylko przez wspomniane zasady oceny wartości środków dowodowych, ale także przez ustawowe wskazówki co do domniemań (praesumptiones) i ciężaru przeprowadzania dowodu (pnus probandi).

5. Swoboda orzeczenia sędziowskiego.

1. Sędzia podlegał teraz tylko ustawom i mógł rozstrzygnąć spór w sposób praktyczny i celowy.

2. W prawie justyniańskim sędzia mógł już zredukować żądanie powoda do właściwych granic, nakładając przy tym na niego karę prywatną na rzecz przeciwnika

3. Jeżeli sprawdziła się ekscepcja, sędzia w procesie formułkowym musiał zawsze uwolnić pozwanego i powód tracił swoją pretensję.

4. Oczywiście, obecnie sędzia mógł zawsze uwolnić pozwanego, jeżeli po litis contestatio nastąpiło zaspokojenie pretensji powoda

5. Dawna formułka otwierała tylko dwie możliwości: zasądzenia lub uwolnienia pozwanego. Obecnie, było możliwe także zasądzenie powoda.

6. I wreszcie, odpadła dawna condemnatio pecuniaria. W procesie kognicyjnym sędzia mógł zasądzić pozwanego na wydanie samej rzeczy spornej i na każde inne sensowne świadczenie w naturze, zasądzenie pieniężne pozostało przy długach pieniężnych i przy należnościach odszkodowawczych.

6. Egzekucja.

1. w procesie kognicyjnym wykonanie wyroków przeszło w całości w ręce organów państwowych.

2. Na miejsce dawnego procesu egzekucyjnego na podstawie actio iudicati weszła zwyczajna decyzja sądowa o dopuszczalności egzekucji, po czym samą egzekucję prowadził już sądowy organ wykonawczy

3. Dobrowolne odstąpienie wierzycielom majątku (cessio bonorum; ) chroniło tak jak dawniej niewypłacalnego dłużnika przed egzekucją osobistą i infamią.

4. Zajęcie całego majątku dłużnika stosowano wyjątkowo, w przypadku niewypłacalności i złej woli dłużnika. Prowadziło ono do długotrwałego i uciążliwego postępowania, które kończyło się pojedynczą wyprzedażą elementów majątkowych.

5. Egzekucja osobista była nadal ostatecznym środkiem nacisku wobec najuboższych warstw ludności. Prywatne więzienia za długi zostały zabronione w r. 388 . Powstały teraz publiczne więzienia za długi.

Apelacja

1. Początki.

1. W procesie republikańskim sędzia prywatny był instancją jedyną, jego wyrok był niezaskarżalny, a przeciw wyrokom nieprawidłowym można było występować tylko przy pomocy uciążliwych zabiegów pośrednich.

2. W okresie pryncypatu powstała sytuacja odmienna. Cesarz reprezentował tak wielki autorytet, że do niego zwracano się nawet o ponowne rozpatrzenie spraw zakończonych w normalnym procesie formułkowym (appellatio —

„odwołanie się”). Tutaj apelację wnoszono najpierw do ogniw

pośrednich, a dopiero w ostateczności do cesarza.

2. Istota i funkcja.

1. W okresie cesarzy z dynastii Sewerów (193-235) apelacja była już ukształtowaną w pełni instytucją prawną.

2. Polegała ona na tym, że na żądanie co najmniej jednej ze stron procesowych sąd wyższej instancji rozpatrywał od nowa całą sprawę i rozstrzygał ją nowym wyrokiem. Do tego czasu wykonanie wyroku niższej instancji pozostawało w zawieszeniu.

3. Prawidłowa funkcja nowej instytucji polegała na poprawianiu niesprawiedliwości lub nieumiejętności sądów niższych, choć Ulpian informuje, że cel ten nie zawsze osiągano; zdarzały się poprawki „na gorsze”

3. Wypaczenia i ograniczenia.

1. Sądy niższe, do których trzeba było wnosić apelacje przeciw ich wyrokom, starały się rozmaitymi sposobami odstręczyć od tego strony, a wniesione apelacje, przetrzymywały u siebie.

2. Szczególnie ostry przepis zawiera np. konstytucja Konstantyna Wielkiego z r. 331. Strona, która spowodowała bezzasadną apelację, podlegała relegacji, czyli wydaleniu z kraju na dwa lata i konfiskacie połowy majątku, a jeżeli majątku nie miała — dwuletniej pracy przymusowej w kopalniach.

Proces reskryptowy

1. Potrzeba angażowania autorytetu cesarskiego.

1. Zdarzało się więc, że w kłopotliwej sprawie sędzia odsyłał sprawę z prośbą o rozstrzygnięcie do sądu wyższego, a nawet do cesarza (consultatio, relatio).

2. Osoby prywatne uwikłane w spory były tym bardziej zainteresowane w możliwie szybkim wyjaśnieniu stanowiska najwyższego autorytetu w państwie. Dlatego jeszcze przed rozpoczęciem procesu, długotrwałego zazwyczaj i kosztownego, zwracały się do cesarza z opisem swojej sprawy i z prośbą o rozstrzygnięcie. Dla cesarzy i ich aparatu władzy były to cenne sygnały co do powstających trudności w stosowaniu prawa. Dlatego też cesarze zajmowali się tylko prawną oceną nadsyłanych petycji i wydawali rozstrzygnięcia hipotetyczne, z zastrzeżeniem, że podany stan faktyczny odpowiada prawdzie.

2. Postępowanie na podstawie reskryptu.

1. Odbiorca korzystnego reskryptu cesarskiego mógł go okazać przeciwnikowi, a jeśli nie uzyskał dobrowolnego zaspokojenia swojej pretensji — wytaczał normalny proces, przedkładając reskrypt na poparcie swego stanowiska.

2. Sędzia sprawdzał stan faktyczny sprawy i — jeżeli okazało się, że zgadza się z treścią reskryptu — wydawał wyrok według rozstrzygnięcia cesarskiego. Jeżeli stan faktyczny był inny, sędzia odzyskiwał swobodę decyzji.

Znaczenie i funkcja procesu kognicyjnego

1. Rola dziejowa

1. Proces kognicyjny zamknął pełny cykl rozwoju rzymskiej ochrony praw prywatnych do sądownictwa w pełni państwowego

2. Proces kognicyjny dotrwał do końca istnienia państwa rzymskiego, został utrwalony w ustawodawstwie Justyniana i wraz z nim wpływał na dalsze losy prawa procesowego w Europie, m.in. dał podstawowy materiał do ukształtowania się słynnego procesu „rzymsko-kanonicznego”.

2. Porównanie z procesem formułkowym.

1. proces kognicyjny był prostszy w konstrukcji i daleko mniej formalistyczny. Był też sprawowany w sposób o wiele bardziej autorytatywny, w dominacie bowiem aparat wymiaru sprawiedliwości pokrywał się z aparatem administracyjnym.

2. W ten sposób proces kognicyjny mógł stać się sprawnym instrumentem rządzenia.

3. Funkcjonowanie procesu kognicyjnego w praktyce.

1. W praktyce postępowanie było ociężałe, przewlekłe, kosztowne i często prowadziło do rezultatów krzywdzących.

2. Dobrze czuli się w tym procesie jedynie możni (honestiores), nie tylko wyposażeni w przywileje oficjalne. Oni uczestniczyli sami w aparacie władzy i byli z nim powiązani, a nadto byli majętni.